ხატთაყვანისცემის მეოთხე აპოლოგია

მოცემულ, ამჯერად, ხატთაყვანისცემის ბოლო აპოლოგიაში [1] ჩვენ გვსურს დასკვნითი სიტყვის სახით გავამახვილოთ ყურადღება ხატთაყვანისცემის ღვთისმეტყველებისა და ისტორიის ასპექტებზე, რომლებიც ძველი ეკლესიისთვის მოცემული ტრადიციის უფლებამოსილებას და ადეკვატურობას გვიჩვენებენ. ჩვენს წინა სტატიებში ჩვენ ხატთაყვანისცემის ისტორიული წინამძღვრები და ამ ტრადიციის საღვთისმეტყველო და დოგმატური დასაბუთება წარმოვადგინეთ. ევსები კესარიელის (ან ევსები პამფილი), „საეკლესიო ისტორიის მამას“, თანახმად ხატთაყვანისცემა მისაღები იყო ძველი ქრისტიანებისთვის. ევსები ხატების თაყვანისცემის ტრადიციაზე წერს: „არაფერია გასაკვირი იმაში, რომ ძველად, უფლის მიერ შეწყალებული წარმართები, ამას აკეთებდნენ. მე ხომ ვამბობდი, რომ შემორჩა საღებავებით დაფაზე დაწერილი პავლეს, პეტრეს და თავად ქრისტეს გამოსახულებები. ბუნებრივია, რომ ძველად ადამიანები მიჩვეულები იყვნენ, განსაკუთრებული დაფიქრების გარეშე, წარმართული წეს-ჩვეულებით, თავისი მხსნელების ასეთი სახით თაყვანისცემას.“ [2]. აღსანიშნავია, რომ ევსები ხატების ხსენებისას ამბობს, რომ ხატები ძველი დროის ადამიანების ხელით იყო შექმნილი, ანუ ოფიციალური ეკლესიის ძველი ქრისტიანების მიერ შექმნილი, რომლებიც ხატებს „წარმართული წეს-ჩვეულებით“ წერდნენ, ანუ ევსების თანახმად, ღმერთის თაყვანისცემის ასეთი ფორმით წარმართული ელემენტი შემოჰქონდათ, თან „განსაკუთრებული დაფიქრების გარეშე“. სხვა წყაროც – „ევსები კესარიელის წერილი კონსტანციას“ – ადასტურებს, რომ ევსები კესარიელის პერიოდის ქრისტიანები ხატებს თაყვანს სცემდნენ. ხსენებული კონსტანცია (სრული სახელი: ფლავია იულია კონსტანცია) იმპერატორ კონსტანტინე დიდის (+ 337 წ.) და იყო; კონსტანციამ ევსების ქრისტეს ხატის (είκόνος) გამოგზავნა სთხოვა [3]. აღსანიშნავია, რომ ხატების თაყვანისცემა აქ იმპერატორის ოჯახში კეთილმსახურების ჩვეულ ფორმად წარმოგვიდგება, მაგრამ ევსები, როგორც ხატმებრძოლი, კონსტანციას ხატთაყვანისცემის კრიტიკით პასუხობს. საინტერესოა, რომ ევსები კესარიელი III-IV საუკენეების ავტორია. „საეკლესიო ისტორიის მამა“, სავარაუდოდ, 260/265 წლებში დაიბადა, ანუ ევსები, უმეტესად, III საუკუნეს ეკუთვნის, როდესაც ეკლესია ჯერ კიდევ იდევნებოდა – ეს ქრისიტანობის ადრინდელი ხანაა. ევსების მიერ მოყვანილი ხატთაყვანისცემის ძველი ტრადიციის მოწმობა მეტად ფასეულია. გასაგებია, რომ როდესაც ევსები ძველი ქრისტიანების ხატთაყვანისცემას ახსენებს, ამ პრაქტიკას არ ეთანხმება, მაგრამ ამ შემთხვევაში მისი ცნობები თავისთავად მნიშვნელოვანია. ევსებისთვის I-II საუკუნის ქრისტიანები უკვე „ძველი“ ქრისტიანები არიან, რაც უდავოა; ისინი ხატებს „წარმართული წეს-ჩვეულებით“ წერდნენ, რადგან ძველი ეკლესიის მნიშვნელოვანი ნაწილი ყოფილ წარმართებისგან შედგებოდა, რომელთათვისაც ბერძნულ-რომაული კულტურა მშობლიური იყო. ჩვენ წინამდებარე სტატიებში უკვე ვწერდით ზოგიერთი ძველი ავტორის ხატების მიმართ პირად უარყოფით დამოკიდებულებაზე (და მათი პროტესტი ავხსენით და განვსაზღვრეთ), მათ შორის ევსებიც იყო [4]. თავად ევსები თავის ხატმებრძოლ შეხედულებებს სუფთა ქრისტოლოგიურ პოზიციებზე აფუძნებდა და ამგვარად, მონოფიზიტების წინამორბედად მოგვევლინება (კლასიკური ხატმებრძოლობა მონოფიზიტობის წარმოებულია); უნდა აღინიშნოს, რომ მონოფიზიტობის ფესვები არიანობამდე მიდის, რომელსაც განეკუთვნებოდა ევსები კესარიელი [5]. შედარებისთვის შეიძლება მოვიყვანოთ ევსები კესარიელისა და მისი გამოჩენილი მართლმადიდებელი თანამედროვის შეხედულებების შედარება. საინტერესოა, რომ არიანელი ევსები კესარიელისგან (+ 340 წ.) განსხვავებით, რომელიც ხატებს ეწინააღმდეგებოდა, ნიკეის დოგმატის შეუპოვარი დამცველი მართლმადიდებელი წმ. ევსტაფი, ანტიოქიის არქიეპისკოპოსი (+ 337 წ.), ეკლესიის მამა, ხატთაყვანისმცემელია. წმ. ევსტაფი, ასევე, III-IV საუკუნეებს ეკუთვნის. ის წერს: „ჩვენ, დაუბურავი სახით, როგორც სარკეში (2 კორ. 3, 18) უფლის ყოვლადწმიდა ხორცს ვუმზერთ ხატზე მისი გამოსახულების მეშვეობით (διά τής έν είκόνι μορφής). გვაქვს რა სუფთა სულიერი მზერა, პირველსახეს მივაპყრობთ მას (πρός τό πρωτότυπον) და ვუყურებთ რა ხატის გამოსახულებას (τό τής είκόνος μόρφωμα), ხატის პირველსახეს (είκόνος άρχέτυπον) ვადიდებთ“ (წმ. ევსტაფი ანტიოქიელი (In Samaritanem: fragm. 123; CPG, N 3365). წმ. ევსტაფის მოცემული მოწმობა ადასტურებს, რომ ხატების თაყვანისცემის ტრადიცია ძველია და მას აღმოსავლეთის ისეთი ავტორიტეტული იერარქები იცავდნენ, როგორიც არის წმ. ევსტაფი ანტიოქიელი. მოცემული მოწმობა, ასევე, ხატთაყვანისცემის ერთ-ერთ მთავარ პრინციპს ამტკიცებს – ხატის მიმართ გამოხატული თაყვანისცემა, პირველსახეზე გადადის; ამ აზრს, შემდგომში, მართლმადიდებლობის ისეთი ბურჯები განავრცობენ, როგორებიც არიან წმ. ბასილი დიდი (+ 379 წ.) და წმ. იოანე დამასკელი (+ 754 წ.).

თუმცა ჩვენ ისევ ძველი აღთქმის მაგალითებით შემოგვედავებიან. წინამდებარე სტატიებში ჩვენ ძველი აღთქმის თემაზე საკმაოდ ვისაუბრეთ, მაგრამ კიდევ მოვიყვანთ მაგალითებს. თუ გამოსახულებების აკრძალვას უხეში ბუკვალიზმით მივუდგებით გამოვა, რომ თავად უფალმა „დაარღვია“ თავისივე მკაცრი ცნება. ღმერთმა თქვა, რომ არ შეიძლება „მიწაში ქვემძრომის გამოსახულების“ გაკეთება (რჯლ. 4, 15-18) და თავადვე ბრძანებს სპილენძის გველის ჩამოსხმას (რიცხვ. 21, 8-9); არ შეიძლება ცხოველების გამოსახვა და ამავე დროს წინასწარმეტყველი იეზეკიელი ზეციურ ტაძარს ხედავს, რომელშიც ქერუბიმების გამოსახულებებია ადამიანის და ლომის სახეებით (იეზეკ. 41, 17-19); არ შეიძლება ფრინველების გამოსახვა, მაგრამ ღმერთი ბრძანებს ფრთიანი, ანუ ფრინველის სახით, ქერუბიმების ჩამოსხმას. რაზე მეტყველებს ეს ყოველივე? – იმაზე, რომ ღმერთი, ძველ აღთქმაში, თავისთავად გამოსახულებებს უშვებდა, მაგრამ კრძალავდა გამოსახულების გაღმერთების მიზნით შექმნას, რომ იუდეველებს გამოსახულების, წარმართული კერპების სახით, ქმნილება არ გაეღმერთებინათ, რადგან იუდეველები წარმართულ (პოლითეისტურ) გარემოცვაში ცხოვრობდნენ, სადაც მონუმენტური ხელოვნების კულტურა (ეგვიპტე, ქანაანი, სირია) მაღალ დონეზე იყო განვითარებული და მის შემდგომ საკრალიზაციასთან მჭიდროდ იყო დაკავშირებული. გამოსვლის წიგნში (25, 18, 22) ცხადად ჩანს, რომ ღმერთი სულიერი ქმნილების ხელოვნების მეშვეობით გამოსახვის ნებართვას იძლევა. ტაძრის ფარდაზე ქერუბიმები იყო გამოსახული. „ხოლო სავანე დაგრეხილი სელის, ლურჯი, ძოწეული და ჭიაფერი ქსოვილის ათი ნაჭრისაგან გააკეთე; ზედ ქერუბიმები ამოქარგე“ (გამ. 26, 1). გამოსახულებები ღმერთს მოგვაგონებენ და ლოცვისკენ მოგვიწოდებენ. იგივე ქერუბიმები სოლომონმაც გააკეთა იერუსალიმის ტაძრის გამშვენებისთვის: „გააკეთა დაბირში ორი ქერუბიმი ზეთისხილის ხისგან… ოქროთი დაფერა ქერუბიმები. სახლის მთელს კედლებზე ირგვლივ – შიგნიდან და გარედან, ქერუბიმების, ფინიკის ხეებისა და გაშლილი ყვავილების გამოსახულებანი მოაჩუქურთმა“ (3 მეფ. 6. 23, 28-29). მაგალითისთვის შეიძლება მოვიყვანოთ პარალელი, რომ სოლომონის სასახლეში ქერუბიმები არ იყო (2 ნეშტ. 9, 15-20; 3 მეფ. 7, 1-11) – ე. ი. ეს რელიგიური გამოსახულებებია და არა უბრალოდ მორთულობა. მეორე ტაძრისთვისაც ასეთივე ქერუბიმები გაკეთდა, რომელიც წარმართების მიერ დანგრეული სოლომონის ტაძრის ადგილზე აშენდა (იეზეკ. 41, 17-25). ამ ტაძარში ქრისტე ქადაგებდა (იოანე, 10, 22-39) და მას თავისი სახლი უწოდა (მარკ. 11, 17); ქრისტე წარმართი მეფის გამოსახულებას (εἰκών) იყენებს თავისი აზრის განმარტებისთვის (მათე. 22-20) და გვირჩევს, კეისარს კეისრისა მივცეთ. ებრაელთა მიმართ ეპისტოლეში (1, 3) ძე ღვთისას ეწოდა „ბრწყინვალება დიდებისა და მისი  (ანუ მამისა) არსების აღნაბეჭდი“. ამ ნაწყვეტის ზუსტი თარგმანია „რომელიც არის ბრწყინვალება დიდებისა და ბწკარედი მისი არსისა (χαρακτήρ τής ύποστάσεως)“, სადაც „ბწკარედი“ – „χαρακτήρ“ – არის ამოკაწრული გამოსახულება, „Χαράζω“ – სგან – „ხაზვა“, მაგალითად ხეზე ამოკაწვრა. ეს პირდაპირი მითითებაა იმაზე, რომ ბიბლიაში და ზოგადად ქრისტიანულ სამყაროში ღმერტის თაყვანისცემა ხატის თაყვანისცემის მიერ აღესრულება: უხილავ მამას ძე გვიცხადებს, რასაც პირდაპირ მოწმობს იოანე მოციქული (იოანე 1, 18).

თანამედროვე ხატმებრძოლები ხშირად აკრიტიკებენ ხატების სასწაულმოქმედებას ან წმინდანების მადლით მოსილ პირად ნივთებს, რომელთა მიერაც ღმერთი განკურნავს. მაგრამ განა ძველ აღთქმაში ღმერთი გამოსახულებების მეშვეობით არ იქმოდა სასწაულებს? – რა თქმა უნდა, იქმოდა. წმინდა წერილი ამბობს: „გააკეთა მოსემ სპილენძის გველი და დაამაგრა იგი კეტზე. როცა კი უკბენდა გველი ვინმეს, შეხედავდა კაცი ამ სპილენძის გველს და იკურნებოდა“ (რიცხვ. 21, 9) [6]. აქ გამოსახულების მაკურნებელ ძალაზეა პირდაპირი მინიშნება. ქერუბიმებიანი აღთქმის კიდობანიც მაკურნებელი იყო – გავიხსენოთ მდინარე იორდანეზე გადასვლა: მდინარე გაიყო, როდესაც მასში აღთქმის კიდობნით მღვდლები შევიდნენ (ნავ. 3, 15-16). გავიხსენოთ აღთქმის კიდობნის შემოვლა იერიქონის კედლების გარშემო (ნავ. 6, 5-7). მაშასადამე, წმინდა გამოსახულებების თაყვანისცემა შესაძლებელია. წინასწარმეტყველები არ საყვედურობენ იუდეველებს ტაძარში არსებული წმინდა გამოსახულებების გამო. ძველ აღთქმაში „უცხო ღმერთების“ გამოსახულებების გაკეთება იკრძალება (გამ. 20, 3-4). ძველ იუდეველბს მრავალი გარეგნული კეთილმსახურების ფორმა გააჩნდათ, რომლებიც გარეგნულად ზუსტად ემთხვეოდა წარმართული ღვთაებების თაყვანისცემის ფორმებს. მაგრამ ფორმით გარეგნული იდენტურობის მიუხედავად, ეს გარეგნული ფორმა არსით განსხვავდებოდა. ჩვენ ამაზე დაწვრილებით ერთ-ერთ წინამდებარე სტატიაში ვილაპარაკეთ [7]. განა მოციქულთა პირადი ნივთები არ განკურნავდნენ? რა თქმა უნდა, კი. პავლე მოციქულის ქამრებს და ხელსახოცებს (საქმე. 19, 12) ავადმყოფებს ადებდნენ და მათი მეშვეობით ავადმყოფები იკურნებოდნენ და ეშმაკები განიდევნებოდნენ. ამგვარად „ღმერთი მრავალ სასწაულს ახდენდა პავლეს ხელით“ (საქმე. 19, 11). იერუსალიმში იუდეო-ქრისტიანებს „ქუჩაში გამოჰყავდათ სნეულნი და საკაცეებსა და სარეცლებზე აწვენდნენ, რათა ჩავლილი პეტრეს ჩრდილი მაინც დაჰფენოდა მათ“ (საქმე. 5, 15). ასეთი იყო მორწმუნეთა ერთგულება და რწმენა იმისა, რომ ღმერთი წმინდა მოციქულების ნივთების მიერ სასწაულებს აღასრულებდა. სისხლმდინარე ქალი, რომელიც თორმეტი წელი იტანჯებოდა სენისგან და მთელი ქონება გაყიდა მკურნალობის ხარჯების დასაფარავად, როგოც კი რწმენით შეეხო მაცხოვრის სამოსელს, განიკურნა (ლუკ. 8, 43-48). სადაც არ უნდა მისულიყო უფალი, დაბებში, სოფლებსა თუ ქალაქებში, გარეთ გამოჰყავდათ ავადმყოფები და სთხოვდნენ, თუნდაც მისი სამოსლის კიდეს შეხებოდნენ და რომლებიც ეხებოდნენ, განიკურნებოდნენ (მარკ. 6, 56). ძველ აღთქმაშიც კი ელისე წინასწარმეტყველის ძვლები მკვდარს აცოცხლებენ, როდესაც მას წმინდა წინასწარმეტყველის საფლავში ჩააგდებენ (4 მეფ. 13, 21). ხატების მიერ სასწაულმოქმედება ეკლესიის ისტორიაში მრავალჯერ დადასტურებული ფაქტია. ამ სასწაულების შემხედვარე ადამიანები სახარებისეული რწმენისკენ მოიქცეოდნენ, მათში სინანული და ქრისტე მაცხოვრის სიხარული იღვიძებდა, როგორც ეს მოციქულთა ხანაში ხდებოდა (საქმე. 5, 14-16). განა ადრეული ხანის სამოციქულო ეკლესიაში ავადმყოფებს ზეთს არ სცხებდნენ (იაკ. 5, 13-15)? და რამდენი ასეთი მაგალითი იქნებოდა ქრისტეს მიწიერი ქადაგებისა და სამოციქულო პერიოდში: „ბევრი სხვა რამეც მოიმოქმედა იესომ, მაგრამ ყველაფერი სათითაოდ რომ დაწერილიყო, ვგონებ, ქვეყანაც ვერ დაიტევდა დაწერილ წიგნებს. ამინ“ (იოან. 21, 25).

უნდა ავღნიშნოთ, რომ ხატების ნამდვილი დამფასებლები ბერ-მონაზვნები იყვნენ, განსაკუთრებით ბიზანტიელი. VIII-IX საუკუნეების ხატმებრძოლი იმპერატორები ზუსტად ხატთაყვანისმცემელ ბერებს დევნიდნენ პირველ რიგში და ავიწროებდნენ მათ, რადგან ესმოდათ, რომ ხატთაყვანისცემის ბურჯს ბიზანტიის სამონასტრო სავანეები წარმოადგენდნენ. გავიხსენოთ ხატთაყვანისმცემლობის დამცველის, ხატმებრძოლთაგან დევნილი წმ. თეოდორე სტუდიელის (+ 826 წ.) სიტყვები, ცნობილი ბიზანტიელი ბერი–ხატმწერის, წმ. ლაზარეს (+ 867 წ.) მოთმინება, როდესაც მას ხატმებრძოლები აწამებდნენ. მართლამედიდებლური ხატწერის მწვერვალებს აღწევდნენ ხატმწერი ბერები, რომლებიც ხშირად ისიხაზმის პრაქტიკას მისდევდნენ. ეკლესიის ისტორიაში ხატთაყვანისცემის დამცველებად ღვთისმეტყველი ბერები წარმოგვიდგებიან. ბერები მდუმარე, გონიერ ლოცვას აღასრულებდნენ. კანონიკურ მართლმადიდებლური ხატს ყველაზე მეტად ბერები აფასებენ, ანუ ისინი, ვინც გულში ლოცულობს, გონიერ ლოცვებს აღავლენს ყოველგვარი გარეგნული ჟესტებისა და სიტყვების გარეშე. ხატს აფასებენ ის ბერები, რომლებიც გარეგნულად ძალიან მწირედ გამოხატავენ გრძნობებსა და ემოციებს, ძალიან მკაცრნი არიან რწმენასა და კეთილმსახურებაში – ზუსტად ისინი აფასებენ ჭეშმარიტ ხატს, ისინი ხატს იმ სულიერ რეალობაში ქმნიან , რომელშიც თავად იმყოფებიან მდუმარედ თავიანთ გულებში.

მეტიც, თავად წმინდა წერილი არის ხატი. პირველ აპოლოგიაში [8] ჩვენ უკვე ვწერდით, რომ VII მსოფლიო კრების (787 წ.) განწესების თანახმად მართლმადიდებელი ქრისტიანისთვის ხატის ან სახარების თაყვანისცემა (ან თუნდაც მთხვევა, სურვილისამებრ) ერთი და იგივე ქმედებაა. განსხვავება მხოლოდ იმაში მდგომარეობს, რომ წერილი განკაცებული ღმერთის სახეს არა საღებავებით, არამედ სიტყვით გადმოგვცემს. ნებისმიერი ქადაგება ღმერთის გარკვეულ ხატს, ღმერთის შესახებ გარკვეულ წარმოდგენას გულისხმობს, რომ ადამიანმა თავისი გულის მზერა თავად შემოქმედს მიაპყროს. იგივეს აკეთებს ხატიც. მეტსაც ვიტყვით, ძველი აღთქმის კიდობანი ახალი აღთქმის ხატს წარმოადგენს, სადაც „ხოლო ქრისტე, მომავალ სიკეთეთა მღვდელმთავარი, მოვიდა უფრო ვრცელი, უფრო სრულყოფილი და ხელთუქმნელი, ესე იგი, არა იმნაირად შექმნილი კარვით. კაცთა და ზვარაკთა სისხლით კი არა, საკუთარი სისხლით ერთხელ შევიდა საწმიდარში და მოგვიპოვა საუკუნო გამოხსნა“ (ებრ. 9, 11-12). წმინდა ისტორიის მოვლენებს წერილი ხატების ენით გადმოგვცემს. პირველი ხატმწერი კი თავად ღმერთი იყო: ძე ღვთისა, განკაცებული ღმერთი-ლოგოსი არის მამის „არსების აღნაბეჭდი“ (ებრ. 1, 3; ან თეს. 2, 6),  ღმერთმა კი დედამიწაზე ადამიანი თავის ხატად შექმნა (κατ‘ εἰκόνα ἡμετέραν) (დაბ. 1, 26).

* * *

ბოლო აპოლოგიას ჩვენ გვსურს დავურთოთ ჩვენი პირადი აზრი ზოგიერთი თანამედროვე მართლმადიდებლის მიერ ხატების თაყვანისცემის გაგების თაობაზე, რომელთა ხატთაყვანისმცემლური შეხედულებები მსოფლიო მართლმადიდებელი ეკლესიის სწავლებას არ შეესაბამება და სუფთა წარმართული შეხედულებისკენ იხრება. ეკლესია, VII მსოფლიო კრების დოგმატის თანახმად, რომელზეც ვისაუბრეთ წინამდებარე აპოლოგიებში, ცალსახად განასხვავებს ღმერთის თაყვანისცემასა და წერილის თანაბრად ხატების თაყვანისცემას შორის. აღნიშნული განსხვავება მსოფლიო კრების დოგმატში მკაფიოდ არის დაფიქსირებული, ამრიგად, ეს საკითხი კითხვებს არ იწვევს. თუმცა, მსოფლიო კრების დადგენილებების მიუხედავად მართლმადიდებელი საზოგადოების ზოგიერთ წრეებში (პრაქტიკულად ყველა შემთხვევაში ეს არის უცოდინრობაში მყოფი წრეები, რომელთაც ხატის დოგმატური გაგება არ გააჩნიათ) ხატების თაყვანისცემის საკითხი რადიკალიზირებულია გამოსახულების სუფთა წარმართული აღქმის ტენდენციით. ასეთი ვითარება – სამწუხაროა. ხატის ამგვარი სულიერად არაჯანსაღი გაგება კატეხიზაციით განკურნებას საჭიროებს (მრევლთან ასეთი მუშაობა დღესდღეობით მხოლოდ ცალკეულ სამრევლოებში მიმდინარეობს), რაც ადგილობრივი ეკლესიის დონეზე მასშტაბურ ქმედებებს მოითხოვს. ხსენებული მართლმადიდებელი ქრისტიანები მსოფლიო ეკლესიის დოგმატები არ იციან, რითიც არა მარტო მართლმადიდებლებისთვის, არამედ სხვა დენომინაციების ქრისტიანებისთვის საცთურს ქმნიან და სამართლიანად იწვევენ თავისი მისამართით საყვედურსა და წარმართულ ტენდენციურობაში ბრალდებებს, ეს ბრალდებები კი, უნებურად, თვით მართლმადიდებელ ეკლესიასაც ეხება. ეკლესიაში ამა თუ იმ საღვთისმეტყველოს საკითხზე ან კეთილმსახურების ფორმაზე ამ ეკლესიის სწავლების, დოგმებისა და ისტორიის მიხედვით უნდა ვიმსჯელოთ, და არა ცალკეული პიროვნებების ან თუნდაც მართლმადიდებელი წრეების უმეცრების მიხედვით. ჩვენ იმედი გვაქვს, რომ მომავალში მართლმადიდებელ ეკლესიაში ამგვარი არამართლმადიდებელი შეხედულებების კატეხიზაცია სრულად ჩატარდება, რაც აღნიშნულ საკითხში ურთიერთგაგების მიღწევაში დაგვეხმარება; ხოლო ხატთაყვანისცემაში ყოველგვარ გადახრებსა და უკიდურესობებს  ვგმობთ.

_____

[1] იხ. ჩვენი წინა სამი სტატია ხატთაყვანისცემის აპოლოგიის თემაზე: https://john-kazaryan.blogi.ch/geo/2017/06/21/xattayvaniscemis-pirveli-apologia/; https://john-kazaryan.blogi.ch/geo/geo/2017/06/28/ხატთაყვანისცემის-მეორე-ა/; https://john-kazaryan.blogi.ch/geo/2017/07/01/xattayvaniscemis-mesame-apologia/

[2] იხ. ევსები კესარიელი. საეკლესიო ისტორია. სანქტ-პეტერბურგი, 2013. გვ. 335-336 (რუს. ენ.).

[3] იხ. ა. ი. სიდოროვი. ევსები კესარიელის წერილი კონსტანციას (ხატმებრძოლობის იდეური წყაროების საკითხის თაობაზე//ბიზანტიელი თანამედროვე. 1991. ტ. 51. გვ. 58-59) (რუს. ენ.).

[4] იხ. ჩვენი სტატია: https://john-kazaryan.blogi.ch/geo/2017/06/21/xattayvaniscemis-pirveli-apologia/

[5] არიანელების, აპოლინარიელებისა და მონოფიზიტების ქრისტოლოგიურად დამაკავშირებელი ამგვარი გენეზისის თაობაზე კარგი კვლევა ჩაატარა პროფ. ა. ბრილიანტოვნა (იხ. ა. ბრილიანტოვი. ერიგენის ფილოსოფიის თაობაზე. არიანული დავის ისტორიის თაობაზე. მონოფიზიტობის წარმომავლობა. სანქტ-პეტერბურგი, 2006. გვ. 67-68). VII მსოფლიო კრებაზე პატრიარქმა ტარასიმ განაცხადა: „ხატმებრძოლები ევსები პამფილს იმოწმებენ, ამავე დროს კი მთელი მსოფლიო ეკლესია მას არიოზის ერესის მომხრედ რაცხს… ის ამტკიცებს, რომ ორი ბუნება შეირწყა და ამრიგად, ხატებს არ აღიარებს, არიოზის მიმდევრების მსგავსად“ (იხ. ი. ანდრეევი. გერმანე და ტარასი, კონსტანტინოპოლის პატრიარქები: მათი ცხოვრებისა და მოღვაწეობის ნარკვევები ხატმებრძოლური მოძრაობასთან დაკავშირებით. სერგიევ პოსადი, 1907. გვ. 155/რუს. ენ./). აღნიშნულთან დაკავშირებით უნდა შევნიშნოთ, რომ თანამედროვე მართლმადიდებელი მისიონერისთვის აქტუალურია  აზრი, რომ ქრისტე არის ღმერთი, ხოლო ძველი ორთოდოქსული ქრისტიანული სამყარო ქრისტეში ჭეშმარიტ ადამიანურობას იცავდა – მოციქულებისა და პირველი წმინდა მამების ბრძოლა დოკეტების და გნოსტიკოსების წინააღმდეგ. მიმდინარეობდა ბრძოლა ქრისტეში ჭეშმარიტი და რეალური ადამიანურობისთვის, რომელიც ორთოდოქსული ეკლესიის წევრების სხვადასხვა ერესებთან (არიანელობა, აპოლინარიანელობა, მონოფიზიტობა და ა.შ.)  ბრძოლაში გამოიხატებოდა და რომელიც ბიზანტიის მსოფლიო და ადგილობრივ კრებებზე (VIII – IX სს.) ხატთაყვანისცემის დამტკიცებით დასრულდა.

[6] თუმცა, ბოლოს, მეფე ეზეკიამ ეს სპილენძის გველი გაანადგურა (4 მეფ. 18, 4), რადგან იუდეველებმა მისი კერპივით თაყვანისცემა დაიწყეს, რაც „უცხო ღმერთების“ და „კერპების“ შექმნის აკრძალვის დარღვევა იყო (გამ. 20, 3-4). გველის გამოსახულება საექიმო ხელოვნების წარმართ ღმერთს, ესკულაპს, ეძღვნებოდა.

[7] იხ. ჩვენი სტატია: https://john-kazaryan.blogi.ch/geo/geo/2017/06/28/ხატთაყვანისცემის-მეორე-ა/

[8] იხ. ჩვენი სტატია: https://john-kazaryan.blogi.ch/geo/2017/06/21/xattayvaniscemis-pirveli-apologia/

© ი. კაზარიანი. სტატია, 2017