ხატთაყვანისცემის პირველი აპოლოგია

უკვე მერამდენე წელი და საუკუნეა მართლმადიდებელ ქრისტიანებს ხატებისა და ჯვრის თაყვანისცემის გამო თავისი მისამართით კერპთაყვანისმცემლობის ბრალდება ესმით. რაოდენ გასაკვირიც არ უნდა იყოს, ეს კიცხვა ძველი სამყაროს მაგალითებს მოგვაგონებს. მაგალითად, იუდეველური გადმოცემის თანახმად, ბაბილონელთა (ასირიელთა) მიერ პირველი ტაძრის დანგრევისას, როდესაც წარმართებმა ტაძრის წმიდათა-წმიდაში ქერუბიმები დაინახეს, ებრაელებს დასცინეს, რადგან ეგონათ, რომ ისინი ქანდაკებებს სცემდნენ თაყვანს (ბაბილონური თალმუდი, იომა 54ბ). უფრო გვიანდელი მაგალითებიდან, კერძოდ, მინუციუს ფელიქსისა და ორიგენეს თხზულებებიდან, ვგებულობთ, რომ წარმართები II საუკუნის ქრისტიანებს „ჯვრის თაყვანისმცელებს“ უწოდებდნენ ჯვრის მოჩვენებითი თაყვანისცემისათვის (გაღმერთებისათვის). ტერტულიანეს მიაჩნდა, რომ აუცილებელი იყო ქრისტიანთა დაცვა წარმართთა ბრალდებებისაგან, რომ ისინი ჯვარს ეთაყვანებიან (staurolatria) (Apol., 16; Ad Nat. I. 12), თუმცა, იმავე დროს, ის აღნიშნავდა: „რაც შეეხება ადამიანებს, რომელნიც ჯვრის თაყვანისცემას გვდებენ ბრალად, ჩვენ არ გვრცხვენია ამისი“ (Apol., 16). საინტერესოა, რომ წმინდა გამოსახულებები მიუღებელი იყო ზოგიერთი ადრექრისტიანული ავტორისა და აპოლოგეტისათვის, მაგალითად, ევსები კესარიელისთვის (წერილი კონსტანციისადმი), კლიმენტი ალექსანდრიელისათვის (სტრომატა, 6.16, 377), წმ. ეპიფანე კვიპრელისათვის (პანარიოსი, 27.6.10) [1]; მაგრამ, რითი იყო გამოწვეული ასეთი სიფრთხილე? – ის გამოწვეული იყო წარმართული გარემოცვის მიმართ რეაქციით, მათ კი წარმართებთან ერთსა და იმავე ქალაქებსა და დაბებში უწევდათ ცხოვრება. უნდა ითქვას, რომ მთელი ბერძნულ-რომაული კულტურა გაჟღენთილი იყო კერპთაყვანისმცემლობით. მრავალრიცხოვან წარმართულ კულტებში კერპები მნიშვნელოვან როლს თამაშობდნენ. საქმე იქამდეც მივიდა, რომ თვით რომის იმპერატორის, რომელიც Pontifex Maximus-ის წოდებას ატარებდა, გამოსახულებას, როგორც ღვთიურს სცემდნენ თაყვანს და ქრისტიანებსაც აიძულებდნენ თაყვანი ეცათ რომის იმპერატორის ღვთიური გამოსახულებისათვის. ეს ყოველივე ზოგიერთი ქრიტიანი მოაზროვნის სიფრთხილეს იწვევდა, მითუმეტეს, თუ ისინი იუდეველური გარემოცვიდან იყვნენ, როგორიც იყო, მაგალითად, წმ. ეპიფანე კვიპრელი. ეკლესიაში წმინდა გამოსახულებების თაყვანისცემის თაობაზე აზრთა სხვადასხვაობა იყო: ზოგიერთისთვის გამოსახულებები (მაგ., II ს.- IVს. დასაწყისის რომის კატაკომბების კედლების მოხატულობა) მისაღები იყო, ზოგიერთისთვის კი – მიუღებელი. ღვთის ეკლესიაში აზრთა სხვადასხვაობა სუფევდა. ხატთაყვანისცემის დოგმატი იმ დროს არ არსებობდა, გამოსახულებების თაყვანისცემა ადამიანის ნებაზე იყო და ყველას თავისებური დამოკიდებულება ჰქონდა წმინდა გამოსახულებების მიმართ – არავინ ცდილობდა ეკლესიის სისავსის საერთო აზრის გათვალისწინებას, რადგან იმ ისტორიულ ეპოქაში ასეთი აზრი, უბრალოდ, არ არსებობდა. მოცემულ ისტორიულ კონტექსტში დოგმატის არ არსებობა ძალიან მნიშვნელოვანია და იმას ნიშნავს, რომ წმინდა გამოსახულებების საკითხი ერთიან ეკლესიაში კრებაზე არ განიხილებოდა (იმ ისტორიულ მომენტში ამის არანაირი აუცილებლობა არ იყო) და ამიტომ ეკლესიის ნებისმიერ წევრს წმინდა გამოსახულებების მიმართ საკუთარი აზრის გამოხატვა შეეძლო, რაც ეკლესიის საერთო გონებას არ ეწინააღმდეგებოდა (რადგან ხატების წინაღმდეგ მიმართული კერძო აზრი პასიური იყო და არა აგრესიული, როგორც ეს ხატმებრძოლების შემთხვევაში იყო, VIII საუკუნეში). მაგრამ ფაქტი ფაქტად რჩება, რომ თუ ხატების თაყვანისცემა მისი კრიტიკოსების მიერ კერპთაყვანისმცემლობას უტოლდებოდა, ეს ყოველივე უხეში წარმართული კერპთაყვანისმცემლობის ფონზე ხდებოდა, რომელიც ქრისტიანული საზოგადოებისათვის მიუღებელი იყო. პირველად გამოსახულებების თაყვანისცემა დაგმო (კანონი №36) ქ. ელვირაში (ესპანეთი) 306 (316) წელს გამართულმა საეკლესიო კრებამ. მაგრამ ეს ესპანელების ადგილობრივი კრება იყო, რომლებმაც შემდგომ რომის ეკლესიის პოზიცია გაიზიარეს და 787 წლის მსოფლიო კრება აღიარეს, რომელმაც  წმინდა გამოსახულებების სწორი თაყვანისცემა დაწვრილებით და დოგმატურად განმარტა.

უნდა აღინიშნოს, რომ ეკლესიის არსებობის ადრეულ ეტაპზე წმინდა გამოსახულებების თაყვანისცემის პრობლემატიკა არ იყო დაკავშირებული მხოლოდ იმ ეპოქის წარმართულ ფონთან, რომლის მიმართაც სიფრთხილეს იჩენდა ზოგიერთი ცნობილი ქრისტიანი ავტორი (IV საუკუნემდე და მისი ჩათვლით). ეს, განსაკუთრებით, ეხება პერიოდს, როდესაც ეკლესია ჯერ კიდევ რომის სახელმწიფოში კანონგარეშე იყო და კერპთაყვანისმცემელი წარმართებისგან დევნას ექვემდებარებოდა. გარდა ზემოთ აღნიშნული (წარმართული) მიზეზებისა არსებობდა კიდევ ერთი, არც თუ უმნიშვნელო მიზეზი, რომლის გავლენაც, შინაგანი თუ გარეგანი, ეკლესიაზე საკმაოდ ძლიერი იყო – ეს იყო გნოსტიციზმი, თავისი სრულიად სხვადასხვაგვარი ასპექტით. გნოსტიკოსები, როგროც ცნობილია, ქრისტეს ადამიანურ ბუნებას უარყოფდნენ, ქრისტე, მათი შეხედულებით, არ იყო რეალური ადამიანი, მას მხოლოდ ადამიანის გარეგნობა ჰქონდა, თავად კი ზებუნებრივი თვისებებისა და ცოდნის (გნოზისის) მქონე მარადიული ლოგოსი იყო [2]. გნოსტიციზმი დიდი ხნის მანძილზე აწვალებდა ღვთის ეკლესიას, მის წინააღმდეგ ეკლესიის ცნობილი მამები გამოდიოდნენ. გნოსტიკოსების მნიშვნელოვანი ნაწილი განკაცებული ღმერთის წმინდა გამოსახულებებს არ აღიარებდა, რადგან ღვთის განკაცებას ისინი ეჭვით უყურებდნენ, აქედან გამომდინარე კი, ლოგიკურია, რომ მათთვის განკაცებული ღმერთის გამოსახვა შეუძლებელი იყო (გნოსტიკოსებისათვის მატერია ბოროტებას წარმოადგენდა). ცნობილია მხოლოდ ის, რომ ქრისტეს გამოსახულებას თაყვანს სცემდნენ კარპოკრატიანელი გნოსტიკოსები, რასაც წმ. ირინეოს ლიონელი მოწმობს (ერესების წინააღმდეგ, 1. 25). მაგრამ კარპოკრატიანელები საპირისპირო უკიდურესობაში ვარდებოდნენ. გნოსტიკოსებში გავრცელებული იყო წარმოდგენა მატერიალური საგნებისა და გარკვეული მოვლენების გამოსახულებების მაგიური ძალის შესახებ, რასაც ოფიციალური ეკლესიის ქრისტიანები სიფრთხილით უყურებდნენ, მითუმეტეს, რომ კარპოკრატიანელები თანაბრად სცემდნენ თაყვანს ქრისტეს, პავლეს, პლატონის, ჰომერისა და სხვათა გამოსახულებებს. წმ. ეპიფანე კვიპრელი წერს, რომ ეს გამოსახულებები (εἰκόνας) იქმნებოდა საღებავებით, რომელთაგან ზოგი ოქროსგან ან სხვა ძვირფასი მასალისგან მზადდებოდა; ამ ხატებზე გამოსახული იყვნენ პითაგორა, პლატონი, არისტოტელი, მათ გვერდით ქრისტეს ხატიც თავსდებოდა; კარპოკრატიანელები ამ გამოსახულებებს თაყვანს სცემდნენ და მათ წინ წარმართულ მისტერიებს აღსრულებდნენ (პანარიოსი. 27, 6).

გნოსტიციზმი, ზოგადად, წარმართული რელიგიურ-ფილოსოფიური სისტემების ქრისტიანობასთან ნაზავს წარმოადგენს, ხოლო ამგვარმა ნაზავმა გნოსტიკური სამყაროს ერთ-ერთი მიმდინარეობა – დოკეტიზმი წარმოშვა. დოკეტები (ბერძნ. δοκεῖν – მოჩვენება, მოჩვენებითობა) გნოსტიკური სწავლებების ზოგადი სახელწოდებაა. აღნიშნული სწავლებები, განკაცების შესახებ სწავლებისგან განსხვავებით, ქრისტეს ადამიანური ბუნების რეალობას უარყოფდნენ და მას ილუზიად აღიარებდნენ. დოკეტური სწავლებები ზმნა δοκεῖν-ს (მოჩვენება) და მისგან წარმოებულ სიტყვებს იყენებდნენ ქრისტეს ადამიანური ბუნების „ილუზორულობის“ ან „მოჩვენებითობის“ აღწერისათვის (იხ. წმ. ეგნატე ღმერთშემოსილი: Ign. Ep. ad Trall. 10). წმ. ირინეოსის თანახმა გნოსტიკოსი სატორნილი ასწავლიდა, რომ: „მაცხოვარი არ იშვა. ის არის უსხეულო (incorporalem), უხილავი (sine figura). ის არ იყო ადამიანი, მისი ადამიანობა მხოლოდ მოჩვენებითი იყო (putative autem visum hominem)“ (Iren. Adv. haer. I 24. 2).

მოციქული იოანე ღვთისმეტყველის 1 და 2 ეპისტოლეები, შესაძლოა, დოკეტების შესახებ ცნობების შემცველი უძველესი წყაროებია (მაგრამ ამ შემთხვევაში იუდაურ დოკეტიზმს ვგულისხმობთ, თავისი ღმერთის სრული ტრანსცენდენტობის აღიარებით, რაც არ შეესაბამებოდა ქრისტიანულ ხედვას – ღმერთის ჭეშმარიტ განკაცებასთან დაკავშირებით). იოანე მოციქულის მოწინააღმდეგეები  უარყოფდნენ, რომ „იესო არის ქრისტე“ (1 იოანე 2. 22-23) და არ აღიარებდნენ „განკაცებულ იესო ქრისტეს“ (2 იოანე 7; შეად. 1 იოანე 4.3). ამგვარი შეხედულებებისადმი წინააღმდეგობით აიხსნება იოანეს სახარებისათვის დამახასიათებელი ქრისტეს ხორცის რეალობის და მარადიული ლოგოსის განკაცების, ვნებისა და ხორიელად აღდგომის ჭეშმარიტების  ხაზგასმა (იოანე1. 14; 6, 51-58; 60-71; 19, 34-35; 20, 26-28).

დოკეტების მიმდევრები, გარკვეულ წილად, მონოფიზიტები იყვნენ (V-VI სს), რომლებიც ქრისტეში ადამიანურ ბუნებას უარყოფდნენ. უნდა აღინიშნოს, რომ კლასიკური მონოფიზიტობა წმინდა გამოსახულებებს, ანუ ხატებს უარყოფს. მონოფიზიტობის მამები – სევირ ანტიოქიელი [3] და ფილოქსენ მაბუგელი [4] წმინდა გამოსახულებებს უარყოფდნენ და ამტკიცებდნენ, რომ ღმერთს სულითა და ჭეშმარიტებით უნდა ვცეთ თაყვანი; კლასიკური მონოფიზიტობისთვის, რომელიც ქრისტეში ადამიანურ ბუნებას უარყოფდა ხატების თაყვანისცემა მიუღებელი იყო. ამრიგად, ხატმებრძოლობის ტენდენცია კლასიკური პირვანდელი მონოფიზიტობისთვის დამახასიათებელი იყო [5], რასაც, პირველ რიგში, მართლმადიდებლურ დიოფიზიტობასთან ქრისტოლოგიური უთანხმოება ედო საფუძვლად. საინტერესოა, რომ აფტარტოდოკეტების ქრისტიანული ერეტიკული სწავლების გარკვეულმა ასპექტებმა არაბეთში შეაღწია, რამაც დიდი გავლენა მოახდინა ისლამის ჩამოყალიბებაზე (ავტარტოდოკეტები სირიელ მონოფიზიტებს გამოეყვნენ, რომელთა შორისაც იმართებოდა აღნიშნულ საკითხებზე კამათი). ყურანის მე-4 სურის 157-158 აიათები ამბობს: „[…]იმისთვის რომ თქვეს: „ჩვენ მოვკალით მესიჰი ისა ძე მარიამისა, შუამავალი ალლაჰისა“; და არ მოუკლავთ იგი, არამედ მოეჩვენათ მათ; რომელნიც ვერ თანხმდებიან მასში, ეჭვში არიან; არავითარი ცოდნა არ აქვთ ამის თაობაზე, მხოლოდ ვარაუდს მიყვებიან; არ მოუკლავთ ნამდვილად იგი, არამედ ალლაჰმა აღამაღლა იგი თავისთან, რამეთუ ალაჰი ძლევამოსილია, ბრძენია“. ცნობილია, რომ ყურანი და, ზოგადად, მუსლიმური სამყარო არ ცნობს წმინდა გამოსახულებებს.

ერთი სიტყვით ქრისტიანობის ადრეულ ეპოქაში ეკლესიის ზოგიერთი მამისა და აპოლოგის ხატმებრძოლური გამოვლენები მრავალი მიზეზით იყო განპირობებული, რომელთაგან უმთავრესი წარმართული კერპთაყვანისმცემლობისგან გამიჯვნა იყო. ეკლესიაში ხატებისა და წმინდა გამოსახულებების მიმართ აზრთა სხვადასხვაობის კიდევ ერთი მიზეზი ის იყო, რომ ეკლესიის წიაღში ამ საკითხთან დაკავშირებით ჩამოყალიბებული დოგმატი არ არსებობდა. დოგმატის არ არსებობა მხოლოდ იმაზე მიუთითებს, რომ ადრეულ ეკლესიაში „ხატმებრძოლური“ ტენდენცია ძალიან სუსტი იყო, რაც ორთოდოქსული  საეკლესიო ტრადიციის მხრიდან არ იწვევდა სერიოზულ რეაქციას (რაზე ჩვენამდე მოღწეული მრავალი კედლის მოხატულობა მოწმობს). გნოსტიკოსები და ერეტიკული თემები კიდევ უფრო ართულებდნენ ვითარებას, რაც ზოგიერთ ქრისტიან მოაზროვნესა და ავტორს სიფრთხილეს უჩენდა.

დავუბრუნდეთ ძველი აღთქმის პერიოდს. რატომ დასცინოდნენ ასირიელები ებრაელებს? – მიზეზი ცხადია – გარე დაკვირვებების საფუძველზე ჩამოყალიბებული ბრალდება. ქერუბიმთა დიდებული მოოქროვილი ფიგურები, რომლებიც ტაძრის საკურთხევლის შუაგულში იდგნენ წარმათებისთვის, რა თქმა უნდა, ღმერთების ქანდაკებებს წარმოადგენდნენ. ასირიელებისათვის ქერუბიმები ნაცნობი იყვნენ, რადგან ფრთოსანი არსებების გამოსახულებები (ხშირად, ხარების ან ლომების სახით) ახლო აღმოსავლეთის, განსაკუთრებით მესოპოტამიის, ხელოვნებასა და რელიგიურ სიმბოლიკაში ფართოდ იყო გავრცელებული. ქრისტიანები კი ჯვარს სცემდნენ თაყვანს და მისი გამოსახულება ლოცვით პრაქტიკაში გამოიყენებოდა. მაგალითად, ქრისტიანმა მოწამე იპარქმა თავისი სახლის აღმოსავლეთ კედელზე ჯვარი გამოსახა, რომლის წინაშეც დღეში ხუთჯერ ლოცულობდა [6] და გარეგნულად ეს თავად ჯვრის თაყვანისცემა გამოიყურებოდა.

საინტერესოა, რომ კერპის განსაზღვრება ძველ აღთქმაში ძალიან მოკლეა: „სიცრუეა მისი გამონადნობი და სული არ არის მასში“ (იერ. 51, 17); ასევე, ახალ აღთქმაში ვკითულობთ: „კერპი არაფერია ამ ქვეყნად“ (1 კორ. 8, 4). მოცემული განსაზღვრებები განპირობებულია იმ გარემოებით, რომ კერპები გამოსახავენ არარსებულ ღმერთებს და ამიტომ, წმინდა წყლის გამონაგონს წარმოადგენენ. კერპი გაღმერთების საგანს და ლოცვის ობიექტს წარმოადგენს (ეს.42, 17; 44, 10, 15, 17; 45, 20). ყოველ შემთხვევაში, ასეთი იყო ვითარება წარმართობაში ძველი აღთქმის პერიოდში. ახალი აღთქმის მოწმობა წარმართთა კერპებისადმის ამგვარ დამოკიდებულებას ადასტურებს: „ამ ვიღაც პავლემ თავისი ქადაგებით გადარია ამდენი ხალხი; დამდგარა და გაიძახის: ხელთქმნილი ხატებანი ღმერთები არ არიანო“ (საქმე. 19, 26). პავლე მოციქული ათენელებს ასე მიმართავს: „ამრიგად, რაკი ღვთის მოდგმა ვართ, ნუ ვიფიქრებთ, თითქოს ღმერთი ოქრო-ვერცხლს ჰგავდეს, ან კიდევ კაცის ხელოვნებით თუ შთაგონებით ნაქანდაკარ ქვას“ (საქმე. 17, 29). ცხადია, რომ ათენელებს ღვთაებებზე ამგვარი შეხედულება რომ არ ჰქონოდათ, პავლე უხერხულ მდგომარეობაში აღმოჩნდებოდა. მივმართოთ ანტიკური ხანის არაბიბლიურ მოწმობებს. ადრექირისტიანული ხანის აპოლოგეტი მინუციუს ფელიქსი წერს: „უწმიდური სულები, დემონები, რომელთა შესახებ იცოდნენ ჯადოქრებმა, ფილოსოფოსებმა და თვით პლატონმა, ქანდაკებებს და კერპებში იმალებიან და მათი შთაგონებით ისეთ პატივისცემას იძენენ, თითქოს მათში ღვთაებაა დამკვიდრებული“ [ოქტავიუსი, თ. 27]. ნეტარი ავგუსტინე ადასტურებს ამგვარ მოსაზრებას: „ჰერმესი […] ამტკიცებს, რომ ხილული ქანდაკებები ღმერთების სხეულებს წარმოადგენენ; ამ სხეულებში მოხმობილნი არიან სულები, რომელთაც გარკვეული ძალა აქვთ იმისა, რომ ზიანი მიაყენონ ან მათი თხოვნები შეასრულონ, რომელნიც მათ ეთაყვანებიან. [ეს არის] გარკვეული ხელოვნების მეშვეობით უხილავი სულების ხილულ საგნებთან დაკავშირება, ანუ ღმერთების შექმნა“ (ავგუსტინე. ღვთის ქალაქზე. 8, 23). ნეტარი ავგუსტინეს მიერ კერპთა გამოსახულებების ასეთი განმარტება ხსნის, თუ რატომ ემიჯნებოდნენ ეკლესიის ადრეული [ხანის] მამები და მოაზროვნენი ეკლსიის წიაღში წმინდა გამოსახულებების თაყვანისცემას. კარპოკრატიანელები ქრისტეს ხატების და არისტოტელეს გამოსახულებების წინ, წმ. ეპიფანე კვიპრელის მოწმობით, საიდუმლოებებს აღასრულებდნენ, რაც სიფრთხილეს უჩენდა ქრისტიან ინტელექტუალებს, როგორებიც იყვნენ ევსები კესარიელი ან წმ. ეპიფანე. ეს უკანასკნელი იუდეველთა წრიდან იყო გამოსული, სადაც კერპები უმკაცრესად იკრძალებოდა. უნდა აღინიშნოს, რომ იმ ეპოქის ოკულტურ ჰერმეტულ ტრაქტატები პირდაპირ მითითებებს შეიცავდნენ მაგიურ ტექნიკაზე, რომლის მეშვეობითაც შესაძლებელია ქანდაკებებში ღმერთების შესახლება: „როგორც უფალმა შექმნა ღმერთები თავის ხატად, ისე ადამიანიც ქმნის ღმერთებს თავის ხატად. – შენ ქანდაკებებზე საუბრობ, ო, სამ გზის დიდებულო? – დიახ, ქანდაკებებზე ვსაუბრობ, ასკლეპიოს. განსულიერებული ქანდაკებები, გონებითა და სულით სავსენი, დიდებულად მოქმედებენ; არსებობს წინასწამეტყველური ქანდაკებები, რომლებიც სიზმრებითა და სხვა საშუალებებით მომავალს წინასწარმეტყველებენ; არსებობს ქანდაკებები, რომელნიც სენს შეგვყრიან და გვკურნავენ, ტკივილს ან სიხარულს გვანიჭებენ… სულის შექმნა მამებს არ შეეძლოთ, ამიტომ ისინი ანგელოზების ან დემონების სულებს იხმობდნენ და კერპებში შეასახლებდნენ მათ წმინდა და საღვთო ცერემონიების მეშვეობით, რითიც კერპებს ბოროტების და სიკეთის ქმნის უნარი ენიჭებოდათ“ (ასკლეპიოსი, 8, 13) [7]. როგორც მკვლევარი ჰ. ბელტინგი აღნიშნავს: „კერპში „ღვთიური საწყისი მყოფობდა მოქმედებდა“, ამიტომ კერპს თხოვნით მიმართავდნენ“ [8].

ზემოთ განხილულ მოწმობებთან ერთად კერპების თაობაზე სხვა მოსაზრებასაც ვხვდებით, რომელსაც ანტიკური ხანის ფილოსოფოსები და ინტელექტუალები ემხრობოდნენ. ნეოპლატონიკოსი პორფირი წერს: „თუ ელინებს შორისაც გვხვდებიან ისეთი ჩლუნგები, რომელნიც ფიქრობენ, რომ ღმერთები ქანდაკებებში მყოფობენ, მათ მაინც უფრო სწორი წარმოდგენა აქვთ ღმერთზე, ვიდრე მათ, რომელთაც სწამთ, რომ თითქოს ღმერთი ქალწულ მარიამის წიაღში შევიდა“ [9]. ფილოსფოსი ცელსი კი აცხადებს: „თუ (ქრისტიანები ასე ფიქრობენ) იმ საფუძველზე, რომ ქვა, ხე, ბრინჯაო ან ოქრო, რომელიც ოსტატმა დაამუშავა, – არ არის ღმერთი, მაშინ ეს სასაცილო სიბრძნეა. ვინ, თუ არა სულელი, მიიჩნევდა მათ ღმერთებად და არა ღმერთებისა და მათი გამოსახულებებისადმი ძღვნად? “ („მართალი სიტყვა“, IV). აქედან გამომდინარე, ჩვენ სრულიად სხვაგვარ სურათს ვხედავთ: ღმერთების ქანდაკებები არ არიან ღმერთები და არც მათი სამყოფელი, არამედ მხოლოდ მათი ხატებაა. თუმცა, აღსანიშნავია, რომ ორივე მოსაზრება პოლემიკურ ანტიქრისტიანულ ნაშრომებში გამოითქვა, ამიტომ ცალსახად ვერ ვამტკიცებთ, რომ ასეთი თვალსაზრისი ნორმატიული იყო და მოსახლეობის ფართო ფენებში დომინირებდა. წარმართ ფილოსოფოსებს სურდათ ქრისტიანებისთვის ანტიკური კულტის კიცხვის საფუძველი წაერთვათ და ამიტომ ისინი შეგნებულად იყენებდნენ ასეთ პოლემიკურ ხრიკს, რაც მათი კულტურის შემადგენელი ნაწილი იყო.

დეკალოგის მცნებები, რომლებიც საკულტო გამოსახულებებს კრძალავენ, ხატმებრძოლი ქრისტიანებისათვის კრიტიკის ძირითად პრინციპებს წარმოადგენენ: „არ გაიკეთო კერპები, არც რამე ხატი იმისა, რაც არის მაღლა ცაში, დაბლა მიწაზე და წყალში მიწის ქვეშ.

არ სცე თაყვანი მათ, არც ემსახურო, რადგან მე ვარ უფალი, თქვენი ღმერთი, შურისმგებელი ღმერთი, რომელიც მამათა ცოდვას შვილებს მოვკითხავ, ჩემს მოძულეებს, მესამე და მეოთხე თაობაში“ (გამ. 20, 4, 5). აქ მნიშვნელოვანია, პირველ რიგში, მოცემული მცნების კონტექსტის აღნიშვნა: „არ გაიჩინოთ ჩემს გარდა სხვა ღმერთები“ (გამ. 20, 3). ხატების თაყვანის ცემის კრიტიკოსები ხშირად ციტირებენ მეოთხე და მეხუთე მუხლებს და არ ახსენებენ წინამდებარე მუხლს. ცხადია, რომ უფალი, როგორც „მოშურნე ღმერთი“ (გამ. 34, 14) სხვა ღმერთების გამოსახულებების შექმნას და მათ თაყვანისცემას კრძალავს, ანუ აქ ცრუ წარმართული ღმერთების და მათი კერპების თაყვანისცემაზეა საუბარი. პავლე მოციქულის სიტყვები დეკალოგის შესაბამის მცნებებს ადასტურებს (გამ. 20, 3-5), რადგან პავლესთვის წარმართული ღმერთები „არ არიან ღმერთები“ (საქმე. 19, 26); პავლესთვის „კერპი“ და „ეშმაკი“ ერთი და იგივეა: „მაინც რას ვამბობ? იმას, რომ კერპი რაღაცაა და კერპთათვის შენაწირიც რაღაცას ნიშნავს? არა, იმას რომ მსხვერპლს, რომელსაც სწირავენ ისინი, დემონებს სწირავენ და არა ღმერთს, მე კი არ მინდა, რომ დემონთა ზიარნი იყოთ.

არ შეგიძლიათ სვათ სასმისი უფლისა და სასმისი დემონებისა; არ შეგიძლიათ ეზიაროთ ტაბლას უფლისას და ტაბლას დემონებისას“ (1 კორ. 10, 19-21). წმ. გრიგოლ დიდი წერს: „ხატები რომ გაეღმერთებინათ, ასეთ შემთხვევაში მათი გამოყენება მეორე მცნებას დაარღვევდა. მაგრამ ხატების, როგორც წმინდა გამოსახულებების, თაყვანისცემა და მათი მეშვეობით ღვთის და მის წმინდანთა საქმეთა კრძლავით გახსენება არ ეწინააღმდეგება მეორე მცნებას, რადგან ასეთ შემთხვევაში ხატები წიგნებს ემსგავსება, რომლებშიც ასოების ნაცვლად სახეები და ნივთებია გამოსახული“ (წერილები, წ., 9, წერილი 9, სერენელი ეპისკოპოსისადმი). კონტექსტის გათვალისწინების გარეშე, ჩვენ იძულებულნი ვიქნებით ვაღიაროთ, რომ უფალი თავის თავს ეწინააღმდეგება, რადგან ის მოსეს უბრძანებს აღთქმის კიდობანსა და კარვის ფარდაზე ქერუბიმთა გამოსახულების დამზადებას (გამ. 25, 18-22; 26,31). ქერუბიმები დეკორატიული გამოსახულება როდი იყო, რადგან ისინი საწმიდარში თვით ღმერთის ბრძანებით იყო გამოსახული. გარდა ამისა, ღმერთმა მოსეს უბრძანა წმინდა ზეთი ეცხო ყველა კარვის ყველა ნივთისათვის, ქერუბიმების ჩათვლით: „განწმიდე ისინი და წმიდათა წმიდა გახდება ყველაფერი; წმიდა გახდება ყველა, ვინც კი მათ შეეხება“ (გამ. 30, 29), რაც კარვის ნივთების საკრალურ ხასიათზე მიუთითებს.

ძველი აღთქმის კიდევ ერთი, არანაკლებ მნიშვნელოვანი, ნაწყვეტი (რჯლ. 4, 15-16) იეჰოვას გამოსახულებას ეხება, რომელიც მკაცრად იკრძალება. კრიტიკოსები ვერ ხედავენ, ან არ სურთ დაინახონ, რომ ამ ნაწყვეტში ცხადად არის დასახელებული ამ აკრძალვის მიზეზი: „გელაპარაკებოდათ უფალი ცეცხლიდან. ლაპარაკის ხმა კი გესმოდათ, მაგრამ სახეს ვერ ხედავდით, მხოლოდ ხმა ისმოდა…ძალზე ფრთხილად იყავით, რაკი არ გინახავთ არავითარი სახე, როცა უფალი გელაპარაკებოდათ ხორებში ცეცხლის შუაგულიდან,

რომ არ გაირყვნათ და არ გაიკეთოთ ქანდაკი, რაიმე კერპის ხატი მამრის თუ მდედრის გამოსახულება“ (რჯლ. 4, 12, 15-16). ამგვარად, აკრძალვის მიზეზი იმაში მდგომარეობს, რომ ებრაელებს არ უნახავთ იეჰოვას სახე; მათ მხოლოდ მისი ხმა ესმოდათ, ამიტომ მისი გამოსახულების შექმნის ნებისმიერი მცდელობა გამონაგონი, ფანტაზია და უსაზღვრო ღმერთის შემოფარგლვის მცდელობა იქნებოდა, რაც რეალობას ვერ შეესაბამებოდა, რადგან იეჰოვას გამოსახვა შეუძლებელია – იგი უსახო და უთვისებოა. მაშასადამე, გამოსახულებების შექმნის აკრძალვა ღმერთის, როგორც ასეთის, პრინციპული გამოუსახველობითა და უსახობით აიხსნება. ზემოთ განხილული სხვადასხვა მოწმობა   შეგვიძლია მართლმადიდებლურ ხატმეტყველების გაგებას შევადაროთ. აქვე აუცილებლად უნდა შევნიშნოთ, რომ ხატის ღვთისმეტყველება ქრისტეს, რეალურად (და არა მოჩვენებითად) განკაცებული სიტყვის (იოანე.1, 1; 1, 14; 1 იოანე. 5, 20) ჭეშმარიტი ღვთაებრიობის აღიარებასთან არის დაკავშირებული. მხოლოდშობილმა ძემ, უხილავი ღმერთის სრულყოფილმა ხატმა (2 კორ, 4, 4; კოლ. 1, 15; ებრ. 1, 3), ხილულად გამოგვიცხადა იგი თავისი განკაცებით, როგროც წერს იოანე ღვთისმეტყველი: „ღმერთი არავის არასოდეს უხილავს: მხოლოდშობილმა ძემ, რომელიც იყო მამის წიაღში, მან გაგვიცხადა“ (იოანე. 1, 18). ხილულის გამოსახვა შესაძლებელია: „რომელიც იყო დასაბამიდან, რომელიც ვისმინეთ და ჩვენი თვალით ვიხილეთ, რომელსაც ვჭვრეტდით და ჩვენი ხელით ვეხებოდით სიცოცხლის სიტყვას; რადგან სიცოცხლე ცხად იქმნა, რაც ვიხილეთ და ვმოწმობთ, და გაუწყებთ საუკუნო სიცოცხლეს, რომელიც იყო მამასთან და გამოგვეცხადა ჩვენ“ (1 იოანე. 1, 1-2). ამიტომ ხატების გაღმერთება არ შეიძლება: „მათ, ვინც წმინდა ხატებს აღმერთებს – ანათემა“ (VII მსოფლიო კრების დადგენილება, 787 წ.).

787 წლის მსოფლიო კრება „პატივის მიგებით თაყვანისცემას“ ღმერთის თაყვანისცემისგან ცალსახად განასხვავებს: „პატივს მივაგებდეთ მათ [ხატებს] მთხვევითა და პატივის მიგებით თაყვანისცემით და არა ჭეშმარიტი, ჩვენი სარწმუნოებისთვის შესაფერისი, თაყვანისცემით, რომელიც მხოლოდ ღვთის არსებას შეშვენის, არამედ თაყვანს ვცემთ იმ სახით, როგორც პატიოსან და ცხოველმყოფელ ჯვარს, წმიდა სახარებას და სხვა სიწმინდეებს [ვცემთ თაყვანს] “. მართლმადიდებელი ქრისტიანისათვის ხატის და სახარების კოცნა ერთი ხასიათის მქონე ქმედებაა. რატომ არ აბრალებენ მართლმადიდებლებს წიგნის თაყვანისცემას? მეტიც, VII მსოფლიო კრება ხატის დოგმატის საფუძვლად ლოგოსის განკაცების აქტს მიიჩნევს, ე. ი. როდესაც ღმერთი ხორციელად ხილული და შესახები გახდა, „სახარებისეული ქადაგების თხრობის თანახმად, რაც სიტყვა-ღმერთის ჭეშმარიტ და არა მოჩვენებით განკაცებას გვარწმუნებს,
“ [10].

შევადაროთ დეკალოგის დებულებები და ხატების თაყვანისცემის მართლმადიდებლური პრინციპები. ჩვენ ვხედავთ, რომ ღვთის გამოსახულების ძველაღთქმისეული აკრძალვა (რჯლ. 4, 15-16) უპირობო ხასიათს აღარ ატარებს, რადგან მისი სრულყოფილი ხატი ძის სახით ხილულად მოგვევლინა სიტყვა ღმერთის განკაცებით, „რადგანაც მასში მკვიდრობს ხორციელად ღვთაების მთელი სავსება“ და, ამგვარად, ამიერიდან გამოსახვადია. ამიტომ, კოლოსელთა მიმართ ეპისტოლეში პავლე მოციქულს კერპთაყვანისმცემლობის ცნება სულიერ სფეროში გადააქვს, რითიც, კერპთაყვანისმცემლობის მართლმადიდებლურ გაგებას სრულყოფილ ფორმას აძლევს: „მაშ, მოაკვდინეთ თქვენი მიწიერი ასონი: სიძვა, უწმინდურება, ვნება, ბოროტი გულისთქმა და ანგარება, რომელიც არის კერპთმსახურება.

მათ გამო მოიწევა ღვთის რისხვა ურჩობის ძეთა თავზე“ (კოლ. 3, 5-6). ქრისტეს ხატი არ არის „უცხო ღმერთის“ – ზევსის, ბაალის, ათენას და დიონისეს – სახე. ღვთის დედისა და სხვა წმინდანთა ხატები „უცხო ღმერთების“ სახეს არ წარმოადგენენ, რადგან მათი პროტოტიპები ღვთის მეგობრებად მიიჩნევიან და არა მცირე ღმერთებად. ქრისტეს ხატს არ განაღმრთობენ და მის მიმართ არ ლოცულობენ. ქრისტეს ხატი (ისევე როგორც სხვა ხატები) ქრისტეს ან მისი სულის მუდმივ ან დროებით სამკვიდროდ არ განიხილება (როგორც ეს ხდება კერპის წარმართულ გაგებაში). ყოველივე ზემოთ აღნიშნულიდან გამომდინარე ხატ კერპისგან პრინციპულად განსხვავდება.

_____

[1] კლიმენტი ალექსანდრიელის მიმართებაში უნდა დავაზუსტოთ, რომ ის, ჩანსა რა ყველაზე შეუპოვარი გამოსახულებების კრიტიკოსებს შორის, წერს: „ხელოვნება გვატყუებს და გვხლიბლავს […], გვიტყუებს თუ არა გამოსახულებების სიყვარულისკენ, მათი პატივისცემისა და თაყვანისცემისკენ მაინც. იგივე ფერწერასაც ეხება. შეიძლება ვაქოთ ეს ხელოვნება, მაგრამ ნუ მოატყუებს ადამიანს – ნუ გაასაღებს თავს ჭეშმარიტებად“ (პროპრეტრიქი, თ. 4). მაშასადამე, კლიმენტი საუბრობს მხოლოდ იმ გამოსახულებებზე, რომლებიც გვატყუებს, გვხიბლავს, თავს ჭეშმარიტებად ასაღებს, ანუ კლიმენტი ცრუ გამოსახულებებს ებრძვის. სხვა ადგილას ის წერს: ჩვენ გვეძლევა ბეჭდის ტარების უფლება, რომელიც ასევე არის (დოკუმენტების) დასამოწმებელი საშუალება. ბეჭედზე ამოტვიფრული გამოსახულებები უნდა წარმოადგენდეს უპირატესად მტრედს, თევზს, სწრაფმავალი იალქნიანი გემი; ბეჭედზე შეიძლება პლირატეს ლირაც გამოვსახოთ, სელევკის მსგავსად; მეთევზე ზღვის პირას, რომელიც მოგვაგონებს მოციქულს, რომელსაც ბავშვები ამოჰყავს წყლიდან“ (პედაგოგი. 1, 3. თ. II, РG, 8, 633). ყველა ჩამოთვლილი გამოსახულება ქრისტიანულ სიმბოლოს წარმოადგენს. ამრიგად, ცხადია, რომ კლიმენტისთვის ორი სრულიად გასნხვავებული სახის გამოსახულება არსებობს: ერთი  სასარგებლოა ქრისტიანებისთვის, მეორე – ცრუ და მიუღებელი. თავად კლიმენტი ადასტურებს ამას, როდესაც კიცხავს ქრისტიანებს, რომლებიც თავის ბეჭდებზე წარართულ ღმერთებს გამოსახავენ, ომის ქალღმერთის მახვილებს და ისრებს, ვაკჰის ბოკალებს და ქრისტიანობასთან შეუთავსებელ სხვა საგნებს. ამრიგად, ქრისტიანებს თავისი უკიდურესობები ახასიათებდათ. ყოველივე აღნიშნული ხელოვნების მიმართ კლიმენტის ბრძნულ და ფრთხილ დამოკიდებულებას გვიჩვენებს. მართალია, იგი ხელოვნების მხოლოდ საერო გამოყენებაზე გვეუბნება და მის საკულტო როლს არ ახსენებს, ამიტომ ამ როლისადმი მისი დამოკიდებულება უცნობია. წმ. ეპიფანე კვიპრელის ხატმებრძოლობის საკითხი ხშირად იწვევდა კამათს. ზოგი მეცნიერი წმ. ეპიფანე კვიპრელის ნაშრომები ნამდვილად მიიჩვენს, მაგალითად, კარლ ჰოლი მივიდა დასკვნამდე, რომ ეპიფანეს ნაწარმოები ნამდვილია (იხ.Holl К. Die Schriften des Epiphanios gegen die Bildeverehrung. 1928), სხვები კი, მაგალითად, გ. ოსტროგორსკი – საპირისპირო აზრს ემხრობიან (იხ. Studien zur Geschichte des byzantinischen Bilderstreites. თ. III). წმ. ეპიფანეს ნაშრომები დაწვრილებით წმ. პატრიარქმა ნიკიფორემ განიხილა თავის ნაშრომში „ეპითანიდების წინააღმდეგ“ და მეორე ხატმებრძოლი კრების უარყოფაში (Adv. Epiphanidem, J.B.Pitra, Spicilegium Solesmense IV, p. 292 ss.). წმ. პატრიარქი ნიკიფორე მიდის დასკვნამდე, რომ წმ.ეპიფანეს ნაშრომები ფალსიფიცირებულია. წმ. იოანე დამასკელი ნაკლებად კატეგორიულია: მისი აზრით, ნაწარმოები, რომლებსაც ეპიფანეს მიაწერენ, სხვისი შექმნილია. იქნებ, საქმე არა ხატმებრძოლობაშია, არამედ ბოროტად გამოყენებაშია? (პირველი სიტყვა… თ. XXV. P.G. 94, I, 1257 В-С). ი. მეიენდორფს ნიკიფორეს ნაწყვეტების ნამდვილობას ეჭვ ქვეშ აყენებს (იხ. Le Christ dans la theologie byzantine. Paris, 1969, с 240); კლაუზერი მათ ნამდვილობაზე დარწმუნებით საუბრობს (იხ. Die Dusserungen der alten Kirche zur Kunst // Gesammelte Arbeiten zur Liturgie-Geschichte. Munchen, 1974, p. 329-337). ევსები კესარიელს რაც შეეხება, მეცნიერებმა დაამტკიცეს, რომ კონსტანციასადმი მის წერილში ქრისტოლოგიისა და ხატების თაყვანისცემის საკითხის კავშირი სახეზეა და ის იყო პირველი მწერალი, რომელიც ხატებს ქრისტოლოგიურ საფუძველზე უარყოფდა (იხ.см.: Alexander P. The Patriarch Nicephorus of Constantinople. Oxford University Press, 1958. P. 43-44; ა. ი. სიდოროვი. ევსები კესარიელის წერილი კონსტანციისადმი (ხატმებრძოლობის იდეური წყაროების საკითხისათვის)//ბიზანტიური თანამედროვე. 1991. ტ. 51. გვ. 63). ამგვარად, ევსებიმ ხატის მონოფიზიტური გაგება განჭვრიტა, გახდა რა მათი (მონოფიზიტების) წინამორბედი, რადგან მის კონსტანციისადმი წერილში პროტომონოფიზიტური ქრისტოლოგია პირდაპირ არის ნაჩვენები. ევსები კონსტანციას წერს: „მაშ, შენ მონის სახის ხატს ეძებ, იმ ხორცის ხატს, რომელიც სხეულიც მან ჩვენს გამო მიიღო. მაგრამ ჩვენ ვიცით, რომ ეს სახე ღვთის დიდებას შეეზავა და „ცოცხალმა შთანთქას მოკვდავი“ (2 კორ. 5, 4)… ხოლო ის, რაც ფერს იცვლის და უკვდავი ხდება, უხრწნელია. ამიტომ მონის ხატებაც, რომელიც ამაში წარმოჩნდა, მთლიანად გარდაიქმნა მის გამოთქმელ ნათელად, როგორც თავად სიტყვა-ღმერთს შეშვენის, რომელიც „არ უხილავს თვალს, არ სმენია ყურს და არც კაცს გაუვლია გულში“ (1 კორ. 2, 9). ამგვარად, ევსები ახალი აღთქმის გამონათქვამებს საკუთარ ქრისტოლოგიას უსადაგებს და თავის ხატმებრძოლ იდეებს გვაპარებს. სიდოროვი აღნიშნავს, რომ ევსებისთვი: „ერთი და იგივე სიტყვა ჯერ „ღვთის ხატებას“ ფლობდა, შემდეგ „მონის სახე“ მიიღო, შემდეგ კი ეს უკანასკნელი ღვთაებამ შთანთქა და გარდაქმნა აღდგომამდე. ქრისტეს ადამიანური და ღვთიური ბუნების შერწყმა და „ნაზავი“, ევსების თანახმად თავის კულმინაციურ წერტილს აღწევს აღდგომის შემდეგ“ (გვ. 61-62). აღსანიშნავია, რომ არც ერთი საეკლესიო მწერალი ევსების კონსტანციასადმი ამ წერილს VIII საუკუნემდე, ანუ ოფიციალური ხატმებრძოლი მოძრაობების დაწყებამდე, – არ ახსენებს (მოცემული წერილის ხელნაწერის ტრადიცია კი არ არსი შესწავლილი) (გვ. 58–59). თუმცა, სამართლიანობისთვის უნდა ითქვას, რომ VII საეკლესიო კრებაზე ხატმებრძოლთა ევსებიზე მითითება სწორად აღიარეს (ლ. ა. უსპენსკი. მართლმადიდებლური ეკლესიის ხატის ღვთისმეტყველება. პარიზი, 1989. გვ. 99).

[2] ბ. დერევენსკი. იესო ქრისტე ისტორიის დოკუმენტებში. სანქტ-პეტერბურგი, 2016. გვ. 164.

[2] ა. კარტაშოვი. მსოფლიო კრებები. კლინი, 2004. გვ. 576.

[4] ი. ტროიცკი. სომხური ეკლესიის რწმენის გადმოცემა. სანქტ-პეტერბურგი, 1875. გვ. 214.

[5] იქვე, გვ. 214.

[6] Acta Hipparchi, Philothei et siciorum, éd. Ruinart, p. 125.

[7] ჰერმეს ტრისმეგისტი და დასავლეთისა და აღმოსავლეთის ჰერმეტული ტრადიცია. კიევი-მოსკოვი, 1998. გვ. 114.

[8] ჰანს ბელტინგი. ხატება და კულტი. ხატების ისტორია. C. 53.

[9] პორფირი. ქრისტიანების წინააღმდეგ, ფრაგმენტი 77; ed. A. Harnack, AbhBerlAk (1916), 93.

[10] ვ. ბოლოტოვი. ძველი ეკლესიის ისტორიის ლექციები III-IV. მინსკი, 2008. გვ. 714.

© ი. კაზარიანი. სტატია, 2016