იუდაური არაბიბლიური გადმოცემები პავლე მოციქულის ეპისტოლეებში

მოცემული სტატიის თემატიკის კონტექსტში პავლე მოციქულის პიროვნება ჩვენთვის ყველაზე აქტუალურია, ვინაიდან „წარმართთა მოციქულმა“ (რომ. 11, 13) საღვთო მინდორში ქრისტეს სხვა მოციქულებზე მეტად იმუშაკა, როგორც თვითონვე წერს (1 კორ. 15, 10). პავლე, ღრმად განათლებული და იუდეველურ მოძღვრებაში განსწავლული ფარისეველი (საქმე. 23, 6), ცნობილი იუდეველი რჯულის მოძღვრის, ჰამალიელის, მოწაფე იყო (საქმე. 22, 3); იგი ბერძნულ დიალექტიკას, რიტორიკას და ენას ბრწყინვალედ ფლობდა, კარგად იცნობდა ცნობილ ბერძენ ფილოსოფოსებს და კლასიკოს პოეტებს, რომელთაც თავისუფლად ციტირებდა – ეს ყოველივე საშუალებას აძლევდა მას მისიონერული მოგზაურობებისას იუდეველური რჯულისა და ბერძნული ფილოსოფიის ცოდნა გამოეყენებინა. შეგახსენებთ, რომ პავლე კილიკიის ტარსოსიდან იყო წარმოშობით (საქმე. 22, 3), რომელიც რომის იმპერიის აღმოსავლეთით ელინისტური განათლების ერთ-ერთი ცენტრი იყო. პავლე მოციქული ბერძნული სიბრძნისა [1] და იუდეველური რჯულის სინთეზის ერთ-ერთი საუკეთესო მაგალითია. ეს პავლესთვის აუცილებელი იყო, რადგან მისი ქადაგება არა მხოლოდ რომის იმპერიის იუდეველური თემისადმი, არამედ უმეტესად წარმართებისადმი იყო მიმართული. ამავე დროს, პავლე მოციქული თავისი ქადაგების გასამყარებლად ხშირად არა მხოლოდ ძველი აღთქმის ავტორიტეტს, არამედ ზეპირ არაბიბლიურ იუდეველურ ტრადიციასაც მიმართავს, ანუ გადმოცემებს, რომლებსაც იუდეველურ საზოგადოებაში არანაკლები ავტორიტეტი გააჩნდათ. სხვა ყველაფერთან ერთად, პავლე თავის ადრესატებს მისგან მიღებული ახალაღთქმისეული გადმოცემის დაცვასაც სთხოვს. ახალი აღთქმის ეპისტოლეებში ასეთ ადგილებს ვპოულობთ: 1 კორ. 11, 2; 15, 3; 1 ტიმ. 6, 20; 2 ტიმ. 2, 2; 2 თეს. 2, 15.

პავლე მოციქულის მიერ თავის ქადაგებებში იუდეველური გადმოცემის გამოყენება გვიჩვენებს, რომ ის წერილს სწავლების სისავსედ არ მიიჩნევდა და ზუსტად ამიტომ ამბობს 1 კორ. 11, 34: „ხოლო თუ ვინმეს შია, შინ ჭამოს, რათა განსაკითხავად არ შეიკრიბოთ. დანარჩენს კი, როცა მოვალ, მაშინ მოვაგვარებ“. მოციქულს დიდი ხნის გატარება უწევდა იმ ადგილას, სადაც რაიმე საკითხის მოგვარება სურდა. ამის თაობაზე თავად პავლე წერს: „რადგან ამჯერად არ მინდა გავლით გინახულოთ, არამედ იმედი მაქვს, რომ, თუკი უფალი ინებებს, რამდენიმე ხანს დავყოფ თქვენთან“ (1 კორ. 16, 7). ჩვენ შეიძლება ვიკითხოთ, რისთვის? იმისათვის, რომ დანარჩენი მოაგვაროს (1 კორ. 11, 34). კორინთოს ეკლესიაში იმდენად რთული პრობლემები იყო, რომ პავლე კორინთელებთან ხანგრძლივ შეხვედრას უკვე მესამედ აპირებდა (2 კორ. 12, 14; 13, 1). იდენტურ აზრებს იოანე ღვთისმეტყველის ეპისტოლეებშიც ვხვდებით: „ბევრი რამ მაქვს თქვენთვის მოსაწერი, მაგრამ არ ვისურვე ქაღალდითა და მელნით, რადგანაც იმედი მაქვს, რომ გეწვევით და პირისპირ გესაუბრებით, რათა სრულ იყოს ჩვენი სიხარული“ (2 იოან. 1, 12). ამგვარად, ხარების სიხარულის სისავსისათვის იოანე მოციქულისთვის წერილები და ეპისტოლეები საკმარისი არ არის. ან ვიხილოთ იოანეს მესამე ეპისტოლე (1, 13-14): „ბევრი რამ მქონდა შენთვის მოსაწერი, მაგრამ არ მინდა მელნითა და კალმით მოგწერო. რადგანაც იმედი მაქვს რომ მალე გნახავ და პირისპირ ვილაპარაკებთ“. ამგვარად, მოციქულის სამწყსოსთან პირადი შეხვედრა მის წერილებსა და ეპისტოლეებს ავსებს (შეად. 1 თეს. 3, 9–11). საინტერესოა, რომ თავად მოციქულისათვის სისავსე („πλήρωμα“) მხოლოდ ქრისტეშია: „რადგანაც მასში მკვიდრობს ხორციელად ღვთაების მთელი სავსება“ (კოლ. 2, 9) და „რადგანაც კეთილინება მამამ, რომ მასში დამკვიდრებულიყო მთელი სავსება“ (კოლ. 1, 19) .

იმავე კორინთელთა მიმართ ეპისტოლეში მოციქული წერს; „მომიგო: „შენთვის საკმარისია ჩემი მადლიც, რადგანაც ჩემი ძალა უფრო სრულად ვლინდება უძლურებაში“ (2 კორ. 12, 9). ეს პავლე მოციქულის პირადი გამოცხადებაა, მაგრამ ამ წინადადების მეორე ნაწილი – სულიერი პრინციპია, რომელიც არა მარტო პავლეს, არამედ ყველას ეხება – ეს უკვე გადმოცემად იქცევა. იმავე წერილში კორინთელთა მიმართ პავლე წერს: „თუმცა რა გასაკვირია, თვით სატანაც ხომ სინათლის ანგელოზის სახეს იღებს“ (2 კორ. 11, 14). წერილში არსად არ გვხვდება, რომ ეშმაკს სინათლის ანგელოზის სახის მიღება შეუძლია – ეს იუდეველური გადმოცემაა.

პავლესთან არაბიბლიურ წყაროებზე მთელ რიგ საინტერესო მითითებებს ვხედავთ. მაგალითად, ის მოსეს ორი მოწინააღმდეგის სახელს ახსენებს, რომლებიც ძველ აღთქმაში არ გვხვდება: იანე და იამბრე (2 ტიმ. 3, 8). ფართოდ გავრცელებულ იუდეველურ გადმოცემაში (ნაწილობრივად ის ფსევდო-ფილონთან გვხვდება, მკვდარი ზღვის გრაგნილებში (დამასკოს დოკუმენტი V. 18-19), რაბინისტურ ლიტერატურაში (მაგალითად, ტანხუმის მიდრაშში (კი ტისა 19) და სხვ.) იანე და მისი ძმა იამბრე ფარაონის გრძნეულები იყვნენ და მოსეს ეწინააღმდეგებოდნენ (გამოსვლა. 7, 11). კორინთელთა მიმართ 2 ეპისტოლეში (6, 15) პავლე მოციქული სატანის არაბიბლიურ სახელს – „ბელიარს“ – ახსენებს. იუდეველურ აპოკრიფში – იუბილეთა წიგნში – და მკვდარი ზღვის გრაგნილებში ეს ბნელეთის თავადის, ანუ ეშმაკის სახელია. კორინთელთა მიმართ 2 ეპისტოლეში (12, 2) პავლე „მესამე ცამდე“ ატაცებას ახსენებს. იუდეველურ გადმოცემაში, ტრადიციულად, საუბარია შვიდ ზეციურ სივრცეზე. ენოქის მეორე წიგნის (I საუკუნის იუდეველური აპოკრიფის) თანახმად სამოთხე, რომელშიც სიცოცხლის ხე იზრდება (შეად. გამოცხ. 22, 2) ზუსტად „მესამე ცაზეა“. ეს მაგალითები თვალნათლივ აჩვენებს, რომ პავლე მოციქული უყოყმანოდ იყენებდა არაბიბლიურ იუდეველურ გადმოცემას და აპოკრიფებსაც კი – ამ შემთხვევაში, აპოკრიფებიდან იღებს მხოლოდ იმას, რაც მისი ქადაგების მიზანს შეესაბამება. მსგავსი პარალელები მოგვყავს ჩვენს სტატიაში „ქრისტეს ქადაგება და იუდეველთა არაბიბლიური გადმოცემა“ [2], სადაც სახარების სტრიქონებსა (ქრისტეს გამონათქვამების სახით) და თალმუდური მიშნის – ჩაწერილი იუდეველური ზეპირი რჯულის (გადმოცემის) – გამონათქვამებს შორის შედარებები მოგვყავს.

კორინთელთა მიმართ 1 ეპისტოლეში (10, 4) პავლე სულიერ კლდეზე საუბრობს, რომელიც ებრაელებს თანს სდევდა და წყალს აწვდიდა: „სვამდნენ სულიერი კლდიდან, თან რომ მიჰყვებოდა მათ“. მოსეს ხუთწიგნეულში მოთხრობილია კლდეზე, რომელიც წყალს იძლეოდა, მაგრამ არსად არის საუბარი იმაზე, რომ კლდე ებრაელებს მიჰყვებოდა. თუმცა, ეს სწავლება იუდეველურ გადმოცემაშია. თალმუდური ჰაგადის (ზეპირი რჯულის ნაწილი) თანახმად ებრაელებს უდაბნოში მგორავი ქვა დაჰყვებოდა და წყალს ადენდა [3]. ამ მტკიცებას ისეთი ცნობილი წყაროები აქვს საფუძვნლად, როგორიცაა რაბი რაში, რომელიც განმარტავს, რომ თალმუდში (თაანით 9ა) ნახსენები მირიამის ჭა იყო „ქვა… ის გორავდა და თან ახლდა ისრაელს და ზუსტად ის ქვა იყო, რომელსაც მოსემ კვერთხი სცა“. ამგვარად, ის იდეა, რომ ებრაელებს ჭა დაჰყვებოდა, შესაძლოა, ებრაელებისთვის ძველი დროიდან ცნობილი იყო. იმავე კორინთელთა მიმართ 1 ეპისტოლეში (2, 9) პავლე წერს: „არამედ, როგორც დაიწერა: „რაც არ უხილავს თვალს, არ სმენია ყურს და არც კაცს გაუვლია გულში, ის განუმზადა ღმერთმა თავის მოყვარეთ“. ზოგიერთი ქრისტიანი ავტორი მიიჩნევდა, რომ ეს ილიას სახელთან დაკავშირებული აპოკრიფიდან ან, უშუალოდ, „ილია წინასწარმეტყველის აპოკალიფსიდან“ ამონარიდია (იხ. მაგ., «in Secretis Eliae prophetae» – Orig. Comm. in Matth. 27. 9; «hoc est scriptum in Apocalypsi Heliae in apocryphis» – Ambrosiaster. Commentaria en Epistolam ad Corinthios Primam // PL. 17. Col. 205). მღვდელმთავარი ეპიფანე კვიპრელი (+ 403 წ.) ილიას სახელთან აკავშირებს ამონარიდს ეფესელთა მიმართ ეპისტოლედან (5, 14): „ამიტომაც ითქვა: „გაიღვიძე, მძინარევ, აღსდეგ მკვდრეთით, და გაგანათლებს შენ ქრისტე“ (παρὰ τῷ ᾿Ηλίᾳ) (Epiph. Adv. haer. [Panarion]. XLII 12. 3). თუმცა რიგი ეგზეგეტებისა ამ ამონარიდს სხვა წინასწარმეტყველებს – ესაიას, იერემიას ან უცნობ წინასწარმეტყველს – განუკუთვნებს. ნეტ. თეოდორიტე კვირელი (დაახ. + 458 წ.) ეფესელთა მიმართ ეპისტოლეს (5, 14) განმარტებისას უთითებს: „თუმცა, გვმართებს ვიცოდეთ, რომ ეს მოწმობა არ არის წერილიდან, რადგან საღვთო წერილში ამგვარ რამეს ვერ ვპოულობთ. ზოგი განმმარტებელი ამტკიცებს, რომ სულიერი მადლის მიმღებნი ფსალმუნებს წერდნენ და ამას გვამცნობს საღვთო მოციქული კორინთელთა მიმართ ეპისტოლეში: „თვითეულ თქვენგანს თანა აქვს ფსალმუნი“ (1 კორ. 14, 26) [4]. ამგვარად, ეფეს. 5, 14 საეკლესიო ჰიმნია, რომელიც მაშინ ჯერ კიდევ ახლადდაარსებულ ქრისიტიანულ ეკლესიაში შეიქმნა და პავლეს ეპისტოლეში აისახა. ნეტ. თეოდორიტეს აზრს ირიბად კოლასელთა მიმართ პავლეს ეპისტოლეც ამოწმებს: „ფსალმუნებით, საგალობლებითა და სულიერი შესხმით ასწავლეთ და შეაგონეთ ერთმანეთს“ (კოლ. 3, 16).

ებრაელთა მიმართ ეპისტოლეში პავლე მოციქული ახსენებს ერთ-ერთი წინასწარმეტყველის მოწამეობრივ აღსასრულს, უფრო ზუსტად კი ეს წინასწარმეტყველი გადახერხეს (ებრ. 11, 37). ძველ აღთქმაში ჩვენ რომელიმე წინასწარმეტყველის გადახერხვის ხსენებას არ ვხვდებით. თუმცა, გადახერხვით ესაია წინასწარმეტყველის დასჯა იუდეველური გადმოცემიდან არის ცნობილი. ესაია წინასწარმეტყველი ბიწიერი მეფე მენაშეს ემსხვერპლა, რომელმაც დამალული წინასწარმეტყველი იპოვა და შუაზე გადახერხა. ტრადიცია, რომელიც წინასწარმეტყველის მოწამეობრივი აღსასრულის ცნობა ემხრობა თალმუდშია დაფიქსირებული. წინასწარმეტყველს მოსეს რჯულის წინააღმდეგობა დააბრალეს (ბაბილონური თალმუდი, იებამოთი. 49ბ). ესაიამ დამალვა სცადა. წინასწარმეტყველის ლოცვით კედარმა იგი სასწაულებრივად შეიფარა, მაგრამ ხეს გადახერხავენ და წინასწარმეტყველი კვდება (ბაბილონური თალმუდი, სანჰედრინი. 103ბ). იმავე ებრაელთა მიმართ ეპისტოლეში, როდესაც საუბარია ღმერთის მიერ თავისი თავით დაფიცებაზე (ებრ. 6, 13, 16-17) პავლე მოციქული I საუკუნის იუდეველი ელინისტისა და ფილოსოფოსის (დაახ. 25 ჩვ. წ. აღ.-მდე – დაახ. 50 წ. ჩ. წ. აღ. შემდეგ) ფილონ ალექსანდრიელის აზრს იმეორებს: „აღსანიშნავია, რომ აღთქმა გამყარებულია ფიცით, რომელიც ღვთის ღირსია, რადგან ღმერთი, როგორც ხედავთ, სხვას არ იფიცებს: ვინაიდან არავინ არის მასზე ძლიერი, ის თავის თავს, ყოველივე არსებულიდან საუკეთესოს, იფიცებს“ (Leg. All. 3, 203).

როგორც ზემოთ ვაჩვენეთ, პავლე მოციქული არაბიბლიურ წყაროებს თავისუფლად იყენებდა; ეს წყაროები მომდინარეობდა ავტორიტეტული იუდეველური ტრადიციიდან, რომელსაც ებრაელები წმინდა ისტორიის ნაწილად აღიქვავდნენ ან თუნდაც წარმართული ტრადიციიდან და ეს წყაროები მოციქულთაგან გარკვეულ გადამუშავებულ სახეს იღებდნენ. ამასთან ერთად, პავლე მოციქული მისი დროის აპოკრიფულ ლიტერატურასაც იყენებდა. გარდა ამისა, ახალი აღთქმის წერილში ზეპირ ქრისტიანულ ტრადიციაზეც არის მითითება: „გაცემა უფრო დიდი ნეტარებაა, ვიდრე მიღება“ (საქმე. 20, 35). ქრისტეს ეს სიტყვები სახარებაში არ არის შესული, თუმცა პავლე მოციქულისთვის ისინი ცნობილი იყო.

_____

[1] მოცემულ საკითხთან დაკავშირებით იხ. ჩვენი სტატია: „ახალი აღქთქმის სამოციქულო ეპისტოლარული „წარმართულ–ფილოსოფიური“ განცდები“ https://john-kazaryan.blogi.ch/geo/2017/04/20/axali-aghtqmis-samociqulo-epistolaruli-warmartul/; სადაც პავლე მოციქულის მიერ ახალი აღთქმის წერილში გამოყენებულ ბერძნულ ფილოსოფიას დაწვრილებით ვეხებით .

[2] იხ. ჩვენი სტატია:https://john-kazaryan.blogi.ch/geo/2017/04/24/qristes-qadageba-da-iudevelta-arabibliuri/

[3] იხ.: Chill, Abraham.The Minhagim, NewYork: Sepher—Hermon Press, Inc., 1979, p. 332.

[4] იხ.: ნეტარი თეოდორიტე, კვირის ეპისკოპოსი. წმინდა პავლე მოციქულის ეპისტოლეების განმარტება. М, 2013. С. 433-434.