მარკოზის სახარების შედგენის იუდეო-თარგუმისეული სინაგოგალური პრინციპი

ჩვენ უკვე ბევრი ვისაუბრეთ იუდეველური პარალელების შესახებ, რომლებიც ახალ აღთქმაში – მოციქულთა ეპისტოლეებსა და ჩვენი უფლის, ისეო ქრისტეს, სახარებისეულ ქადაგებაში გვხვდება [1]. ასევე, არაერთხელ ავღნიშნეთ, რომ მოციქულები და თავად მაცხოვარი ძველ აღთქმისეულ მწერლობასა და იუდეველურ ზეპირ გადმოცემას მიმართავდნენ, რათა მათი ქადაგება ავტორიტეტული ყოფილიყო იუდეველებისთვის. ახალი აღთქმის ტექსტოლოგიური ანალიზიც იგივეს ადასტურებს. საუბარია ახალი აღთქმის იმ წერილებზე, რომლებიც იერუსალიმის (იუდეო-ქრისტიანებისგან შემდგარი) ეკლესიის წიაღში შეიქმნა, რომლის მწყემსმთავარი  იაკობ მოციქული იყო. ეს ყოველივე ქრისტეს ზეპირი ქადაგების წერილობითი ფიქსაციის იუდეველურ სინაგოგალურ-თარგუმისეულ (თარგმნა-ინტერპრეტაციის) პრინციპს ადასტურებს.

საუბარი ეხება პეტრე მოციქულის ზეპირი ქადაგების წერილობით ფიქსაციას, რომელიც მარკოზმა განახორციელა, ანუ საუბარია მარკოზის სახარებაზე. ცნობილი რომაელი ისტორიკოსის, ევსები კესარიელის წყალობით, ჩვენამდე მოაღწია ორმა ფრაგმენტმა, რომლებშიც სახარებების შექმნასთან დაკავშირებით მათე და მარკოზი არიან ნახსენები. ევსები წერს ეპისკოპოს პაპიუს იერაპოლელზე (+ 155/165), იოანე ღვთისმეტყველის მოწაფეზე, რომლისგანაც მოაღწია ჩვენამდე ხსენებულმა ორმა ფრაგმენტმა. პირველ ფრაგმენტში (იხ. ევსები კესარიელი. Hist. Eccl. III, 39, 15) პაპიუსი მარკოზსა და პეტრე მოციქულს შორის მჭიდრო კავშირს გვიჩვენებს: „მარკოზი პეტრეს მთარგმნელი იყო. მან ზუსტად ჩაიწერა ყველაფერი, რაც უფლის სიტყვებისა და საქმეთაგან დაიმახსოვრა, მაგრამ არათანმიმდევრულად ჩაწერა, რადგან თავად არ სმენია უფლისა და არ დადიოდა მასთან. მოგვიანებით, იგი ახლავდა პეტრეს, რომელიც გარემოებებიდან გამომდინარე ასწავლიდა და არ ისახავდა მიზნად ქრისტეს სიტყვები თანმიმდევრულად გადმოეცა. მარკოზმა ყველაფერი ისე ჩაიწერა, როგორც სმენია – მისი საზრუნავი იყო, არაფერი გამოეტოვებინა ან არასწორად არ გადმოეცა“. მეორე ფრაგმენტში (Hist. Eccl. III, 39, 16) ნათქვამია: „მათემ იესოს სოტყვები ებრაულად ჩაიწერა; ვის როგორც შეეძლო, ისე თარგმნიდა“. მეორე ფრაგმენტში პაპიუსი თითქოს აახლოვებს ორი სახარების შექმნას, რადგან ევსებიმ ეს აბზაცები (№15 და 16)  ერთი მეორის მიყოლებით შემთხვევით არ განათავსა. ბიბლიის ბერძენი მკვლევარ ი. კარავიდოპულოსის თანახმად, სიტყვები – „მარკოზი პეტრეს მთარგმნელი იყო“ – შეიძლება ასეც გავიგოთ: „მარკოზი პეტრეს განმმარტებელი იყო (έρμηνευτής Πέτρου)“. ამ ასპექტს ძალზე დიდი მნიშვნელობა აქვს ჩვენი მცირე კვლევისთვის [2].

იუდეველური თარგუმების (ებრ. ‏‎תרגום‏‎ – თარგმანი, ინტერპრეტაცია) წერილობით დაფიქსირებას (II ს. ჩვ. წ. აღ.) წინ უძღვოდა ზეპირი თარგმანისა ტრადიციის ხანგრძლივი პერიოდი. იუდეველური თარგუმებისთვის დამახასიათებელი განმარტებისა და ლიტერატურული გაფორმების ტექნიკური ილეთი შეიძლება გავიგოთ, როგორც სინაგოგაში დამკვიდრებული ძველი აღთქმის თარგმნის/ინტერპრეტაციის პრაქტიკის შედეგი (ივრითიდან არამეულზე, ანუ ენაზე, რომელიც ებრაელთა უმეტესობისთვის იყო გასაგები). აღნიშნულ პრაქტიკას თალმუდი ასე აღწერს: მკითხველი  ერთ (თორის შემთხვევაში) ან სამ მუხლს (წინასწარმეტყველები) ივრითზე კითხულობს. შემდეგ თარგუმისტი–მთარგმნელი თარგმნა-ინტერპრეტაციას სთავაზობს ისე, რომ წაკითხული მუხლების (ტრაქტატი „მეგილა“ 32a) ორიგინალურ ტექსტში არ იხედება (მიდრაში თანხუმა „ვაიარი“ 5) (მკითხველს თარგმნაც ეკრძალება და მთარგმნელისთვის კარნახიც, „რომ არ თქვან, რომ თორაში თარგმანია ჩაწერილი“). ამგვარი იყო ძველი აღთქმის ტექსტების თარგმნა/ინტერპრეტაციის მეთოდი (იუდეველების უმეტესობას მხოლოდ არამეული ენა ესმოდათ). სახარებისა და იუდეველურ პარალელებზე საუბრისას აღსანიშნავია, რომ მარკოზის თხრობა (მათესთან შედარებით) განვრცობილია სინაგოგალური მთარგმნელობით-თარგუმული ტექნიკის მეშვეობით. ზოგიერთი მეცნიერი მიიჩნევს, რომ პეტრე მოციქული, ქადაგებისას, გარდა თავისი მოგონებებისა, მათეს სახარებასაც მიმართავდა, რომელიც ებრაულად იყო დაწერილი (პაპიუს იერაპოლელი). უფრო ზუსტად რომ ვთქვათ, ეს ჯერ კიდევ იყო მათეს „პროტო-სახარება“ (ანუ, სულ სხვაგვარი ფორმის სახარება, ვიდრე ეკლესიაში მიღებული), რომლითაც პეტრე სარგებლობდა. ასეთი ვარაუდის საბაბს თავად პაპიუსი იძლევა – ის τά λόγια-ზე საუბრობს, ანუ ქრისტეს ებრაულ (έβραϊδι διαλέκτώ) „გამონათქვამებზე“, რომლებიც მათემ ჩაიწერა. ამგვარად, პირველი ქრისტიანები (იუდეო-ქრისტიანები) იესო ქრისტეს გამონათქვამების კრებულს კითხულობდნენ. მათეს სახარების ავტორობის საკითხს ჩვენ აქ არ განვიხილავთ, რადგან აქ საუბარია პროტო-სახარებაზე, ანუ τά λόγια-ზე, რომელიც წინ უძღვოდა მათეს სახარებას იმ ფორმით, რომელიც ის ძველ ეკლესიაში გავრცელდა. აღნიშნულ „პროტო-სახარებას“ (თავის მოგონებებეთან ერთად) ეყრდნობოდა პეტრე მოციქული.

იმის გათვალისწინებით, რომ მარკოზი პეტრეს მთარგმნელი იყო (პაპიუს იეროპოლელის თანახმად, ევსებისგან) და მისი სიტყვებიდან სახარება შეადგინა, პეტრე მოციქული კი დიდი ავტორიტეტით სარგებლობდა იერუსალიმის ეკლესიაში, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ პეტრე მოციქული (და მარკოზიც, როგორც მთარგმნელი) ქრისტეს ზეპირი ქადაგების მოწოდებისა და თარგმნის სინაგოგალურ ნიმუშებზე იყო ორიენტირებული. პეტრე ქრისტეს თვითმხილველი იყო და მასთან ერთად ისრაელის სინაგოგებში დადიოდა (მაგ. მარკ. 1, 16–29, 39). პეტრეს, „იესო ქრისტეს მონას და მოციქულს“ (2 პეტრ. 1, 1), „ქრისტეს ვნებათა მოწმე და თანამოზიარე დიდებისა, რომელიც უნდა გაცხადდეს“ (1. პეტრ. 5, 1), რომელსაც „დახსნისა“ და „შეკვრის“ ძალაუფლება გააჩნია (მათე. 16, 19), თავისი ავტორიტეტით ზეპირ არამეულ თარგმანში (იუდეო–ქრისტიანებისთვის) შეეძლო ცვლილებების, შემოკლებების, შესწორებების, დამატებების შეტანა თავისი პირადი მოწმობის საფუძველზე, რაც შემდგომში მარკოზმა, „პეტრეს მთარგმნელმა“, ჩაიწერა.

თვალსაჩინოებისთვის მარკოზისა და მათეს სახარებების მხოლოდ რამოდენიმე პარალელს მოვიყვანთ. აღნიშნული სახარებების ტექსტოლოგიური ანალიზი ამტკიცებს, რომ მარკოზის სახარება განვრცობილია წმინდა წერილის თარგმნა-ინტერპრეტაციის სინაგოგალურ თარგუმული ტექნიკის გამოყენებით.

ზემოთ მოყვანილი მაგალითების თვალსაჩინოებისა და დამტკიცებისთვის მოვიყვანთ ერთ პარალელურ მაგალითს ივრითული დაბადების წიგნიდან და მისი არამეული თარგუმიდან.

არამეულ მარკოზსა და იუდეველურ სინაგოგალურ თარგუმებს შორის არსებული ზემოხსენებული დაახლოებები (იმის გათვალისწინებით, რომ საუბარია უკანასკნელთა წერილობამდელ სტადიაზე) გვაფიქრებინებს, რომ ქრისტიანულ კრებებზე პეტრე რეციტირებისას (მათეს τά λόγια) წერილის კითხვის სინაგოგალურ პრაქტიკას იყენებდა, რასაც ზეპირი არამეული თარგმან-ინტერპრეტაცია ახლავდა.

შესაძლებელი მოვახდინოთ ქადაგებისა და მისი თარგმანის ტექნიკის რეკონსტრუქცია, ასევე, ივრითული მათეს „პროტო-სახარებისგან“ მარკოზის ზეპირ (პეტრესგან) არამეულ სახარებამდე, შემდეგ კი მარკოზის სახარების ბერძნულ თარგმანამდე (რომელიც შემდგომში მარკოზმა გადათარგმნა და ჩაიწერა) გადასვლის პროცესების რეკონსტრუქცია. ქრისტიანულ კრებაზე მათეს პროტო-სახარება იკითხებოდა, რომელსაც პეტრე მოციქულის არამეული ზეპირი თარგმნა-ინტერპრეტაცია ახლდა. პეტრე ასწავლიდა ისე, „როგორც ამას გარემოება მოითხოვდა“ (პაპიუს იერაპოლელი). პეტრე მოციქულის თარგმან-ქადაგებები მორგებული იყო ახალმოქცეული წარმართების საჭიროებას; პეტრეს ქადაგებები გამდიდრებული იყო ზეპირი გადმოცემითა და პირადი მოწმობებით. პეტრეს ამგვარი ქადაგებები მარკოზის სახარებას დაედო საფუძვლად, რომელსაც (წარმართთა საჭიროების გამო) თან ახლდა პეტრე მოციქულის მთარგმნელის, თანამგზავრის, მოწაფისა და სულიერი შვილის – იოანე-მარკოზის (1 პეტრე. 5, 13) სინქრონული ბერძნული თარგმანი. მარკოზ მოციქული პეტრეს ზეპირ ქადაგებას, სავარაუდოდ, რომში იწერდა, სადაც სახარების საბოლოო ვარიანტი შეადგინა.

ადრეული ქრისტიანი ავტორების მოწმობები ადასტურებს, რომ პეტრეს არამეული ქადაგება ბერძნულ ენაზე წერილობით რომში დაფიქსირდა (ახალ მოქცეული ქრისტიანებისთვის). ადრეული ქრისტიანი ავტორები მარკოზის სახარების დაწერას რომთან აკავშირებენ. იხ. „პროლოგი მარკიონის წინააღმდეგ“, წმ. ირინეოს ლიონელი (Adversus haereses, III, 1, 1; sec. Eusebium, Hist. Eccl. V, 8, 2-3), მურატორის კანონი (დაახ. 170 წ., რომი), კლიმენტი ალექსანდრიელი (Hypotyposeis VI, sec. Eusebium, Hist. Eccl. VI, 14, 6-7) და სხვ [3].

მოცემული სტატიით აღნიშნულ საკითხზე საბოლოო პასუხის გაცემას არ ვცდილობთ. სტატია მხოლოდ კიდევ ერთ მიმართულებას ხსნის საკითხის შემდგომი კვლევებისთვის, რომლებიც ბევრ ძალისხმევას მოითხოვენ…

_____

[1] იხ. ჩვენი სტატიები კატეგორიებში „ბიბლეისტიკა“ და „აპოლოგეტიკა“.

[2] იხ. И.Каравидопулос. Введение в Новый Завет. М., 2016. С. 110.

[3] მოცემული სტატიის წერისას ჩვენ გამოვიყენეთ ცნობილი ბიბლეისტისა და ლინგვისტის, სემიტური ენების სპეციალისტის, მღვდელ ლეონიდ გრილიჰესის მონოგრაფია – Археология текста (Сравнительный анализ Евангелий от Матфея и Марка в свете семитской реконструкции). М., 1999. მამა ლეონიდე თავის ნაშრომში ხსენებული ორი სახარების ტექსტოლოგიურ სხვაობას დაწვრილებით ხსნის, ისევე როგორც პეტრე მოციქულის ზეპირი ქადაგებისა და მარკოზის მიერ მისი ჩაწერის სინაგოგალურ პრინციპს.

© ი. კაზარიანი. სტატია, 2017