ჰამურაბის კანონების როლი აბრაამის ოჯახურ საკითხებში

მეცნიერებისთვის ცნობილია, რომ მრავალი მესოპოტამიური რელიგიური და საკანონმდებლო ტექსტი ბევრად უფრუ ძველია, ვიდრე ბიბლიური ტექსტი. მას ახლო აღმოსავლეთის ძველ საკანონმდებლო ნორმებთან ბევრი აკავშირებს. მესოპოტამიურმა ტექსტებმა ძველი აღთქმის ტექსტებზე დიდი გავლენა მოახიდნეს. მაგალითად, ეს არის ძველი შუმერული და აქადური მითები წარღვნის შესახებ, რომლებიც ბიბლიურ ტექსტთან შედარებით გაცილებით უფრო ძველია (დაბ. 7, 1-24; 8, 1-19). არქეოლოგიური აღმოჩენები ძველი მესოპოტამიის ბიბლიურ ტექსტებზე გავლენაზე მეტყველებენ. ეს გავლენა ძველი აღთქმის როგორც თხრობით, ისე საკანონმდებლო ნაწილზეც აისახება. ეს სულაც არ არის გასაკვირი, რადგან ებრაელთა მამა – აბრაამი – თავად წარმოშობით მესოპოტამიიდან იყო, ქალდეის ქალაქ ურიდან (დაბ.11,27-28, 31). ის უშუალოდ ატარებდა მესოპოტამური კულტურის ყველა გამოვლენას (განსაკუთრებით, საკანონმდებლო ასპექტში), რაც დიდ გავლენას ახდენდა მასსა და მის ოჯახზე.

ქალაქი ური შუმერებმა დააარსეს (ქრისტეშობამდე IV ათასწ.). ქალაქი კარგად არის ცნობილი შუმერულ და აქადურ ტექსტებში. აბრაამი მესოპოტამურ ტრადიციაში დაიბადა, იზრდებოდა და იქ დაბერდა და მიუხედავად იმისა, რომ ბოლოს მან ჭეშმარიტი ღმერთი იწამა, ის მესოპოტამიური კანონმდებლობის ნორმებს იცავდა. ეს ნორმები მესოპოტამელების ოჯახურ და სოციალურ ცხოვრებას არეგულირებდა.

როდესაც ძველ აღთქმაში აბრაამის შესახებ ისტორიას ვკითხულობთ, ტექსტს იმ ბიბილიური რეალობის კუთხით ვიღებთ, რომელიც თავად ძველი აღთქმის ტექსტშია მოცემული. წმინდა წერილს თავისი ცალსახა მიზნები გააჩნია. ის არ ისახავს მიზნად ის ახსნა განმარტებები მოგვცეს, რომლებიც ებრაელი ერის რელიგიური ისტორიის მიზნის სფეროში არ ხვდება. როდესაც ძველ ბიბლიურ და მესოპოტამურ ტექსტებს ვსწავლობთ, ვხედავთ, რომ იმ დროინდელიც და თანამედროვე საზოგადოებაც სოციალური სამართლიანობის იდეებს იცავდა და სხვისი სიცოცხლის, საკუთრების, ღირსების ხელყოფას ებრძოდა. ბიბლიური კანონმდებლობა მრავალი ადამიანის (არა მარტო ქრისტიანის) შთაგონების წყაროა, მაგრამ რატომ არავის ახსოვს ძველი მესოპოტამიის კანონები, რომლებმაც ასეთი დიდი გავლენა მოახდინა ბიბლიურ ტექსტზე?

თურმე, ბიბლიური კანონები, უფრო ზუსტად კი ამ კანონების საფუძველი კარგად ჩანს, თუ მას ძველ მესოპოტამურ საკანონმდებლო ტექსტებს შევადარებთ (ეს ტექსტები მესოპოტამური ქალაქ-სახელმწიფოები მეფეებმა შეიმუშავეს და დანერგეს). ამ საკანონმდებლო ტექსტებიდან ერთ-ერთია ჰამურაბის კანონები, რომლებმაც გავლენა არა მხოლოდ ბიბლიურ კანონების ჩამოყალიბებაზე მოახდინეს გავლენა, არამედ მათ აბრაამი ზუსტად იცავდა, რადგან ის თავად ეკუთვნოდა ამ მესოპოტამურ ტრადიციას.

ამ სტატიაში აბრაამის ოჯახურ ცხოვრებაზე ჰამურაბის კანონების უშუალო გავლენის მხოლოდ ერთ მაგალითს განვიხილავთ.

პირველ რიგში, უნდა ითქვას, რომ ჰამურაბი ბაბილონის მეფე იყო (მეფობდა ქრისტეშობამდე დაახლ. 1793-დან 1750 წლამდე), პირველი ბაბილონური (ამორეველთა) დინასტიიდან. ჰამურაბის დროს განვითარების უმაღლეს წერტილს მიაღწია პროცესებმა, რომლებიც ურას (შუმერული) მესამე დინასტიის დამხობის შემდეგ დაიწყო (ქრისტეშობამდე 2111-2003 წწ.): ფულად-სავაჭრო ურთიერთობების, კერძო მონათმფლობელური მეურნეობების, ვაჭრობის განვითარება. ამ პერიოდში მეფის ხელისუფლება გაძლიერდა და უფრო ცენტრალიზებული გახდა. წყლის არხები და მდელოების მორწყვა ჰამურაბის მთავარ საზრუნავს წარმოადგენდა. მისი ბრძანებით წყლის არხები გაჰყავდათ. მაგრამ კიდევ უფრო დიდ ყურადღებას ჰამურაბი მართლმსაჯულებას უთმობდა. მის წერილებსა და წარწერებში ეს მხარე კაგად ჩანს. მაგალითად, ის მექრთამეების დასჯის ინსტრუქციას იძლევა, მევახშეების საქმეებს განიხილავს, ზოგჯერ თანამდებობის პირების დაპატიმრებას ითხოვს და ა. შ. ჰამურაბის ეკუთვნის ერთ ერთი უძველესი საკანონმდებლო კრებული, რომელიც მისი მმართველობის 35 წელს (ქრისტეშობამდე 1759 წ.) ქვაზე ამოკვეთეს. თავდაპირველად, ეს ნახატებით შემკული ქვა სიფარში იდგა, 600 წლის შემდეგ კი ის სუზაში გადმოიტანეს ნადავლის სახით, რომელიც ელამიტებმა ბაბილონზე თავდასხმის მოიპოვეს. ეს ქვა არქეოლოგებმა შემდგომში ბაბილონში იპოვეს. ამ ქვის გარდა, მეფემ ასეთი ქვები სხვა ცენტრებშიც დადგა: ბაბილონურ ესაგილაში და სუზაში (ამ უკანასკნელის ფრაგმენტები აღმოაჩინეს); ნიპურში ჰამურაბის ეპოქის თიხის ფილა აღმოაჩინეს. ჰამურაბი 43 წელს მეფობდა.

ჰამურაბიმ, შესაძლოა, თავისი კანონები უფრო ძველი საკანონმდებლო კოდექსის – ლაგაშის კანონების – საფუძველზე შეადგინა, რომელიც მესოპოტამურ ცივილიზაციას ეკუთვნოდა. ძველი მესოპოტამიის უძველესი საკანონმდებლო ტექსტები ადრეულ დინასტიურ ხანას ეკუთვნის. მათ ლაგაშის მმართველების სამეფო წარწერები ეკუთვნის, ე. წ. ურუკაგინას „რეფორმები“, ასევე, „რეფორმების“ ტექსტის თითქმის ზუსტი ასლია – „ოვალური ფირფიტა“, რომელიც ენთემენას მეფობის ხანას ეკუთვნის, რომელიც შუმერული სახელმწიფო ლაგაშის მმართველი იყო ქრისტეშობამდე 2360-2340 წლებში. აღნიშნული წყაროები მხოლოდ კანონმდებლობის შინაარსს გადმოსცემდნენ და არა მის ნორმებს. კერძოდ, ურუკაგინას რეფორმის აღწერა (2318 წ. ქრისტეშობამდე) წარმოადგენს შუმერულის არქაული დიალექტის დაწერილ ტექსტს.

ჰამურაბის კანონები, ანუ ჰამურაბის კოდექსი – ძველი ბაბილონური პერიოდის საკანონდმებლო კრებულია, რომლის ძირითადი ტექსტი აქადურ ენაზე ლურსმული წარწერის სახით შემოინახა; ტექსტი კონუსის მაგვარ დიორიტულ სტელაზეა ამოკვეთილი. ჰამურაბის კანონები არსებული წესწყობილების დიდი რეფორმის შედეგია. რეფორმის მიზანი იყო ქცევის დაუწერელი ნორმების უნიფიკაცია და შევსება, რომლებიც ჯერ კიდევ პირველყოფილ საზოგადოებაში ჩამოყალიბდა. კანონები ძველი აღმოსავლეთის კულტურაზე მრავალი საუკუნის მანძილზე ახდენდნენ გავლენას. ბაბილონური ნუსხის მიერ დამყარებული კანონები, თავის დროზე, მოწინავე ნორმებს წარმოადგენდნენ და განვითარებულობითა და სიმდიდრით მათ მხოლოდ რომაულმა სამართალმა გადააჭარბა.

ეს კანონები ახლო აღმოსავლეთის საზოგადოების ჩამოყალიბებისა ადრეულ ხანაში შედგა, რამაც სისხლის სამართლის დანაშაულებისთვის დადგენილი სასჯელების სისასტიკე განაპირობა, მაგრამ, ამის მიუხედავად, კანონები სამართლებრივი რეგულირების მოფიქრებულობითა და ჩამოყალიბებულობით გამოირჩევა. აღმოსავლეთის ბევრი სხვა ძეგლისგან განსხვავებით ჰამურაბის ნუსხას ცალკეული სამართლებრივი ნორმების საკრალურ-რელიგიური მოტივაცია არ გააჩნია, ამიტომ ის არის კაცობრიობის ისტორიაში სუფთა საკანონმდებლო აქტს წარმოადგენდა.

კანონები საკუთრების, ოაჯხური ურთიერთობების და ა. შ. საკითხებს აგვარებდნენ. კანონმდებლობა სასჯელის ნორმებსაც ითვალისწინებდა.

დაბადების წიგნის კითხვისას აუცილებლად შევამჩნევთ აბრაამისა და სარას ოჯახური პრობლემატიკის ერთ საინტერესო ფაქტს. ამ მაგალითიდან ჩანს, რომ თავად აბრაამი და სარა მესოპოტამური კანონმდებლობით ხელმძღვანელობდნენ, როდესაც მათი ოჯახი სერიოზული პრობლემის წინაშე დადგა, რომელსაც შეიძლებოდა ოჯახი დაენგრია.

წერილიდან ვიცით, რომ სარა ვერ ორსულდებოდა. მან აბრაამს ურჩია, რომ ის მოსამსახურე აგართან შესულიყო: „იქნებ, მისგან მყავდეს შვილები. აბრაამმა დაუჯერა სარას საუტყვებს“ (დაბ. 16, 1-2). სარას უნდოდა აგარის შვილი (რომელსაც ის აბრაამისგან გააჩენდა) ეშვილებინა. აღსანიშნავია, რომ ჰამურაბის კანონებში პირდაპირ არის საუბარი მონა-ქალისგან ბავშვის შვილად აყვანის შესაძლებლობაზე. მაგალითად, ჰამურაბის კანონების §§ 146 და 170 პარაგრაფები. § 170–ში წერია:

„თუ კაცს მეუღლისგანაც და მონა-ქალისგანაც შვილები ეყოლა და მამამ სიცოცხლეშივე თქვა მონა-ქალის შვილებზე „ჩემები არიოანო“ და მეუღლის შვილებს განუკუთვნა ისინი, მაშინ მამის სიკვდილის შემდეგ, მეუღლისა და მონა-ქალის შვილებმა მამის სახლის ქონება თანაბრად უნდა გაიყონ“ [1].

ამ წესით გასაგები ხდება, რატომ არ უნდოდა აბრაამს აგარისა და ისმაელისთვის მემკვიდრეობის ჩამორთმევა (დაბ. 21, 9-14). ჰამურაბის კანონების §146 პარაგრაფი ითვალისწინებს ქალბატონსა და მონა-ქალს შორის ურთიერთობის ისეთ გამწვავებას, რომელიც შეიძლებოდა მონა-ქალის შვილების აყვნას გამოეწვია. ასეთი სიტუაცია დაბადების წიგნის მე-16 თავში ვხედავთ, როდესაც მონა-ქალმა აგარმა დაამცირა სარა (დაბ. 16, 4). ჰამურაბის კანონები ამ პრობლემას ასე აგვარებდა:

„თუ კაცმა უნაყოფო ქალი მოიყვანა ცოლად, მან კი თავის ქმარს მონა-ქალი მისცა და მან შვილები გაუჩინა, შემდეგ კი ამ მონა-ქალმა თავი ქალბატონს გაუტოლა, მაშინ, რადგანაც მან შვილები გააჩინა, მისი ქალბატონი მას ვერცხლად არ უნდა ყიდდეს – შეიძლება მას მონის ნიშანი დაადოს და მონებს მიაკუთვნოს“ [2].

ამგვარად, ჰამურაბის კანონების § 146 პარაგრაფი პირდაპირ განიხილავს აბრაამისა და სარას ოჯახში შექმნილ პრობლემას, როდესაც უნაყოფო სარა თავის მონა-ქალს თავის ქმარს, აბრაამს, აძლევს; მონა-ქალი შობს ისმაილს; ამის შემდეგ, ის თავს უტოლებს მას და შეიზიზღებს. ჰამურაბის კანონებიდან გამომდინარე, მონა-ქალი თავისი ცოდვილობის გამო, თავისი ქალბატონის სრულ განკარგულებაში გადადის – „შეიძლება მას მონის ნიშანი დაადოს და მონებს მიაკუთვნოს“. ამიტომ, როდესაც აბრაამი სარას ეუბნება – „აჰა, შენს ხელთაა შენი მხევალი. როგორც გენებოს, ისე მოექეცი“ (დაბ. 16, 6), ის მესოპოტამიის კანონმდებლობის შესაბამისად იქცევა (§146). ამიტომ, „დაუწყო სარამ ჩაგვრა და გაექცა მას აგარი“ (დაბ. 16, 6). სარას აგარს პირდაპირ არ აგდებს, მან ის იძულებული გახადა, გაქცეულიყო.

აღსანიშნავია, თუ რატომ ეკრძალებოდა ქალბატონს მონა-ქალის გაყიდვა: „მისი ქალბატონი მას ვერცხლად არ უნდა ყიდდეს“ (§146). ეს იმიტომ არის, რომ მონა-ქალმა პატრონს შვილები შესძინა, როგორც მოხდა აგარის შემთხვევაში, რომელმაც ისმაელი შვა. ქალბატონს მონა-ქალის გაყიდვა შეეძლო მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ „მონა-ქალს ძე არ გაუჩენია“. მონა-ქალის ვაჟი ბატონის თესლი იყო, ეს კი მეტად მნიშვნელოვანი ფაქტორი იყო მამის მემკვიდრეობის საკითხში. აქედან გამომდინარე, გასაგებია, რატომაც არ გაყიდა სარამ აგარი, არამედ შევიწროვება დაუწყო და ამით გაქცევა აიძულა. პრაქტიკულად, სარამ მას თავისუფლებას ანიჭებს, ოღონდ აბრაამის სახლისგან მოშორებით. აბრაამი კი მაინც ზრუნავდა ისმაელზე (დაბ. 17, 18). ღმერთმა არბაამის ლოცვებს უსმინა და ისმაელი აკურთხა (დაბ. 17, 20), მაგრამ აღთქმა სარას შვილთან, ისაკთან დადო (დაბ. 17, 21). გასაკვირია, რომ ღმერთი სარას არსული აგარის შევიწროვებისთვის არ სჯის. იქმნება შთაბეჭდილება, რომ ოჯახური ცხოვრების მარეგულირებელი მესოპოტამური ნორმები და აბრაამის ოჯახში მათი გამოყენება ღმერთმა მიიღო. მეტიც, ღმერთი აგარს ანგელოზის მიერ ეცხადება და აბრაამის ოჯახში დაბრუნებას უბრძანებს, რათა აგარი სარას „დაემორჩილოს“ (დაბ. 16, 9). გასაკვირია, მაგრამ ღმერთის სიტყვები, რომლებიც ღმერთმა აგარს უთხრა სარასთან დაბრუნებისა და მისდამი მორჩილების შესახებ თანხვედრაშია ჰამურაბის კანონებთან (§146), რომ ქალბატონმა მონა-ქალს „შეიძლება მონის ნიშანი დაადოს და მონებს მიაკუთვნოს“, ანუ აგარი სარას უნდა დაემორჩილოს. ამგვარად, აგარი ღმერთის სიტყვის შესრულებით ჰამურაბის კანონსაც ასრულებს, ანუ იმ ნორმებს ასრულებს, რომლებიც (წარმართულ) მესოპოტამიაში (საიდანაც იყვნენ წარმოშობით აბრამი და სარა) ოჯახურ პრობლემებს აგვარებდა.

_____

[1] იხ.: Законы Хаммурапи // Хрестоматия по истории Древнего Востока. М., 1997. С. 142-143.

[2] იხ.: იქვე. გვ. 140.

გამ. ლიტ.: Законы Хаммурапи // Хрестоматия по истории Древнего Востока. М., 1997. С. 142-143; Дьяконов И.М., Магазинер Я. М. Старо-вавилонские законы. Комментарий // Вестник древней истории. 1952. № 3 (40). С. 262-303. Липин Л.А. Древнейшие законы Месопотамии // Палестинский сборник. 1954. Вып. 1 (63). С. 14-58.