ტერმინი „ეპისკოპოსისა“ და „დიაკვანის“ მოკლე ეტიმოლოგია

სტატიის სათაურში ნახსენები ტერმინები ბევრისთვის ნაცნობია, მაგრამ, არ შევცდებით, თუ ვიტყვით, რომ ბევრის თვის უცნობია ამ ბერძნულ-წარმართული ტერმინოლოგიის წარმომავლობა და როგორ იყენებდნენ მას მოციქულები თავიანთ ეპისტოლეებში. ჩვენ უკვე ვისაუბრეთ მოციქულების მიერ წარმართული ფილოსოფიური და პოეტურ-კლასიკური ტერმინოლოგიის გამოყენების შესახებ [1]. აღნიშნული მისიონერული ილეთი გათვლილი იყო იმაზე, რომ რომის იმპერიის ბერძნულენოვან ყოფილ წარმართებს ქრისტიანული ქერიგმა უკეთ გაეგოთ. ამ მხრივ არც ის უნდა გვიკვირდეს, რომ მოციქულები, როდესაც ახალ მოქცეულ ქრისტიანებს შორის საეკლესიო სტრუქტურებს აყალიბებდნენ ელინური სამყაროს იმ მიღწევებით სარგებლობდნენ, რომლებიც თავისი მისიონერული საქმიანობის პერიოდში ხვდებოდათ. პირველ ქრისტიანთა წრეში ამგვარი წარმართული სესხების მაგალითს ტერმინები „ეპისკოპოსი“ და „დიაკონი“ წარმოადგენენ.

ამჯერად, ამ ტერმინების სიღრმისეულ ახსნას არ დავიწყებთ, რადგან დღეისათვის ჩამოყალიბებული ისტორიული რეალობის კონტექსტში უკვე ყველამ იცის, თუ ვინ არიან ეპისკოპოსი და დიაკვანი და რა ფუნქციები აკისრიათ მათ ეკლესიაში. ჩვენ ამ ტერმინების ისტორიას მოკლედ შევეხებით – თუ როგორ ისესხეს ისინი მოციქულებმა და როგორ იყენებდნენ მათ თავიანთ ეპისტოლარულ მემკვიდრეობასა და ეკლესიის პრაქტიკულ ცხოვრებაში.

დავიწყოთ იმით, რომ ტერმინი „ეპისკოპოსი“ (ἐπίσκοπος) ბერძნულიდან ითარგმნება, როგორც „ზედამხედველი“, ანუ ის, ვინც ქრისტიანთა ადგილობრივ თემს მეთვალყურეობდა და იერარქის სახით ხელმძღვანელობდა. ეპისკოპოსი ქრისტეს ხატად მოიაზრებოდა და აქედან გამომდინარეობდა მისი, როგორც ადგილობრივი ქრისტიანული თემის ხელმძღვანელის, აღქმა. ადრექრისტიანული წმინდანი ეგნატე ანტიოქელი (+ 107) მორწმუნეთა და ეპისკოპოსის ერთობას ქრისტესა და ეკლესიის ერთობას ამსგავსებდა (Ep. ad Eph. 5. 1). ეკლესიის ერთობის ცენტრი მხოლოდ ქრისტეა და ეპისკოპოსი ეკლესიასა და მის ევქარისტიაში ქრისტეს ადგილს (εἰς τόπον) იკავებს და მისი ხატია (τύπον) (Ep. ad Magn. 6. 1; Ep. ad Trall. 3. 1). ეპისკოპოსი ქრისტეს ცოცხალი ხატი და მსგავსებაა; ეკლესიაში მის მიერ სული წმიდაში მღვდელმთავრობა და წინამძღვრობა აღესრულება. მორწმუნეთა და ეპისკოპოსის ერთობა ქრისტესა და ეკლესიის ერთობის, ქრისტესა და მამის ერთობის მსგავსია, „რათა ყოველივე თანხმობაში იყოს ერთობის მიერ“ (Ep. ad Eph. 5. 1). ეკლესია არის „ღვთის ერთობა და ეპისკოპოსის კრება“ (συνέδριον τοῦ ἐπισκόπου) (Ep. ad Phil ad. 8. 1). წმ. ეგნატეს სიტყვები წმ. წერილის კონტექსტში ხდება ნათელი, სადაც იესო ქრისტე ეპისკოპოსად არის წოდებული, რაც კარგად ჩანს პეტრე მოციქულის პირველი ეპისტოლედან (1 პეტ. 2, 25), სადაც მას პეტრე „მწყემსსა და ზედამხედველს“ უწოდებს (τὸν ποιμένα καὶ ἐπίσκοπον τῶν ψυχῶνὑμῶν). ტერმინი „ეპისკოპოსი“ ახალ აღთქმაში გვხვდება მოციქულთა საქმეშიც (20, 28), ტიმოთესადმი პირველ ეპისტოლეში (3, 2) და ტიტესადმი (1, 7). საინტერესოა, რომ ერთად ეს ტერმინები (ეპისკოპოსი და დიაკვანი) ფილიპელთა მიმართ ეპისტოლეში (1, 1) გვხვდება. აღსანიშნავია, რომ ქალაქ ფილიპის შედარებით მცირე მრევლში რამოდენიმე ქრისტიანული იერარქის არსებობა იმაზე მეტყველებს, რომ აქ ეკლესიის განვითარების საწყის სტადიასთან გვაქვს საქმე, როდესაც ერთ ქალაქში რამოდენიმე მრევლი იყო, რომლებსაც ეპისკოპოსები ჰყავდათ. ამიტომაც მიესალმა პავლე მრავლობით რიცხვში: ἐπίσκοποι (ფილიპ. 1, 1 ტექსტში „ἐπισκόποις“). თუ ქალაქ ფილიპის (რომელიც მდებარეობდა მაკედონიაში) მაგალითზე ვისაუბრებთ, იქ ტერმინი „ეპისკოპოსი“ კარგად იყო ცნობილი, როგორც წინა თაობებისა და ტრადიციების მემკვიდრეობა. ეს სიტყვა აღნიშნავდა პიროვნებას, რომელიც მეთაურობდა სხვადასხვა წარმართულ საკულტო თემს ბერძნულ-რომაულ სამყაროში, სადაც გილდიები არსებობდა – საკულტო თემები ან მეურნეობები, კოლეგიუმები, რომლებიც ამა თუ იმ პროფესიის ადამიანებს აერთიანებდა. ასეთი თემები ან გაერთიანებები ფილიპშიც არსებობდნენ [2]. საინტერესოა, რომ ბერძნულ სიტყვას „πολίτευμα“ (რაც გაერთიანებას, მოქალაქეობას, მოქალაქეებად ყოფნას და სხვ. ნიშნავს) პავლე მოციქული ფილიპელთა მიმართ ეპისტოლეში (3, 20) სულიერ კონტექსტში იყენებს, ზეციურ თემზე საუბრისას. ტერმინი „ეპისკოპოსი“, როგორც წარმართული გაერთიანების მეთაური, რომის იმპერიის სხვადასხვა კუთხეში, განსაკუთრებით, აღმოსავლეთით გვხვდება. მაგალითად, ნაბატური სალახატის [3] წარწერაში ἐπίσκοπος ტაძრის მსახურის სახით გვხვდება. ამ ტერმინის გამოყენების კარგი მაგალითი გვაქვს ეგეოსის ზღვის კუნძულ ტერაზე (II ს. ჩვ. წ. აღ.-მდე). აქ გაერთიანების ფინანსურ მოხელეებს ეპისკოპოსები ეწოდება: „გადაწყდა, რომ ეპისკოპოსები (ἐπίσκοποι) დიონე და მელიპე მიიღებენ შეთავაზებას და ფულს შეიტანენ“ [4]. ასეთი წარწერები რომის იმპერიის სხვა კუთხეებშიც გვხვდება, სადაც ეპისკოპოსი ან საფინანსო მეთაურის ან საკულტო თემის ბერძნულ-რომაული პანთეონის მეთაურის როლს თამაშობდა.

ზემოხსენებულიდან ცხადდება, რომ ქრისტეს მოციქულები, თავისი მისიონერული საქმიანობის ადრეულ სტადიაზევე (წარმართული ოიკუმენეს ფარგლებში), რომლის დროსაც ქრისტიანული იერარქია ყალიბდებოდა, არსებულ წარმართულ პარალელებს იყენებდნენ და ახალ დაარსებული ქრისტიანული თემების ტრადიციაში წარმატებულად ნერგავდნენ. ქალაქ ფილიპის მაგალითიდან (ფილიპ. 1, 1) ჩანს, რომ პავლე მოციქული მიესალმება არა ერთ, არამედ რამოდენიმე ეპისკოპოსს ერთი ქალაქის ფარგლებში; ზუსტად ასევე, ერთ ქალაქში მრავალი წარმართული საკულტო თემი-გაერთიანება არსებობდა და თითოეულს თავისი მეთაური ჰყავდა. ფილიპ. 1, 1-ში დიაკვნებიც მოიხსენებიან, რომელთა შესახებაც საუბარს ქვემოთ გავაგრძელებთ.

რაც შეეხება ტერმინ „დიაკონს“, ვიტყვით შემდეგს: ტერმინი „διάκονος“ ბერძნულიდან ითარგმენა, როგორც მსახური. ადრეული ეკლესიის იერარქიულ ტრადიციაში ეს არის ეპისკოპოსის თანაშემწე და ტერმინ „ეპისკოპოსის“ მსგავსად ახალმოქცეულთა წარმართული წარსულიდან გადმოვიდა. ეს ტერმინი (სხვადასხვა გაგებით) ახალაღთქმაში გვხვდება: რომ. 13, 4; 15, 8; 16, 1; 1 კორ. 3, 5; 2 კორ. 3, 6; 6, 4; 11, 23; გალ. 2, 17; ეფ. 3, 7; 6, 21; კოლ. 1, 7, 23, 25; 1 ტიმ. 3, 8, 12; 4, 6. თუმცა, აღსანიშნავია, რომ გარდა წარმართული პარალელებისა ამ ტერმინს იუდეველური პარალელებიც გააჩნია, რომლებიც სინაგოგის ტრადიციიდან მომდინარეობს. იერუსალიმში, მეორე ტაძრის დანგრევამდე, სინაგოგებში მსახურები იყვნენ – „პარნასინები“ (ივრ. ‏פרנסין‏‎ – „მოწყალების დამრიგებელნი“) ან „გაბაი-ცედაკა“ (ივრ. גבאי‏‎ – „შემგროვებელი“, צְדָקָה‏‎ – „მოწყალება“). მათ მოვალეობაში გაჭირვებულებზე ზრუნვა შედიოდა. გაბაი-ცედაკას წმინდა წერილი კარგად უნდა სცოდნოდა. ადრეული ქრისტიანული ეკლესიის ორგანიზაციული სტრუქტურა სინაგოგის ნიმუშზე იყო აგებული და როგორც ჩანს, გაბაი-ცედაკას ფუნქციასაც გულისხმობდა (რომელიც მომავალში ქრისტიანული „διάκονος“-ის პროტოტიპად იქცა) . მოციქულთა საქმეში არის პირდაპირი პარალელი იმის მითითებით, რომ იერუსალიმის იუდეო-ქრისტიანულმა ეკლესიამ, განვითარების ადრეულ სტადიაზე, დიაკვნის მსახურება სინაგოგის ტრადიციის გაგებით დაიმკვიდრა. ასე, მაგალითად, პირველმოწამე სტეფანე (და მასთან ერთად კიდევ ექვსი ადამიანი) ამ თანამდებობის კრიტერიუმებს აკმაყოფილებდა, რომლებიც მოციქულებმა დაადგინეს: „მაშ, აირჩიეთ, ძმანო, თქვენს შორის შვიდი სარწმუნო, სულით წმიდითა და სიბრძნით აღსავსე კაცი, და მათ მივანდოთ ეს მსახურება“ (საქმე. 6, 3). აქ ნათლად ჩანს ქრისტიანული სადიაკვნო მსახურებისა და გაბაი-ცედაკას დამოკიდებულება: წერილის ცოდნა („სიბრძნით აღსავსე კაცი“ (საქმე. 6, 3), „ყოველდღიური მსახურება“ (საქმე. 6, 1), ანუ სინაგოგალურ პერსპექტივაში ისინი ქველმოქმედებისთვის სახსრებს აგროვებდნენ – გაბაი-ცედაკა.

ტერმინ „დიაკვანთან“ დაკავშირებით, წარმართულ პარალელებში, ორ მაგალითს მოვიყვანთ. ამბრაკიის (ეპირი) ბაზილიკაში არსებული წარწერა ცხრა διάκονοι-ზე მოწმობს. ერთ-ერთი მათგანი ίερεύς -ის (ქურუმი, ქრისტიანულ პერსპექტივაში კი ეს „მღვდელია“) სახით სერაპისის, ისიდას, ანუბისის და სხვა ეგვიპტური ღვთაბების მსახურებას ხელმძღვანელობდა [5]. მეტროპოლისის (ლიდია) სხვა წარწერა ახსენებს მამაკაც διάκονοι-ებს და ქალ διάκονος-ს, რომლებიც ქურუმ კაცებთან და ქურუმ ქალებთან (ίερείς) ერთად τῶν δῶδεκα θεῶν-ს მსახურობდნენ [6]: „διάκονοι Ἀρτεμᾶς καὶ Ἐλπιδήφ οροςοὶ ὰδελφοὶ τοῦ ὶερέως“ – „დიაკვნები არტემა და ელპიდოფორი, ქურუმის ძმები“. ეს დიაკვნები ტაძრის მსახურნი და წარმართი ქურუმების თანაშემწენი იყვნენ, მაგრამ მათი განსხვავება ქრისტიანი დიაკვნებისგან მათ რელიგიურ გააზრებასა და მათ რელიგიურ ხელდასხმაში მდგომარეობს, რომელიც ეპისკოპოსის (ევქარისტიული კრების ხელმძღვანელის) ხელდასხმით ხდება. იგივე განსხვავება ეხება ეპისკოპოსის წარმართულ და ქრისტიანულ გაგებას.

_____

[1] იხ. https://john-kazaryan.blogi.ch/geo/2017/04/20/axali-aghtqmis-samociqulo-epistolaruli-warmartul/

[2] მაგ., ერთ-ერთი წარწერის შესახებ, რომელიც ფილიპში მესაფლავეთა თემზე გვამცნობს: იხ. FranzCumont. Noticesepigraphizues. V. Inscriptions de Macédoine. Revue de l’InstructionpubliqueenBelgique. 41 (1898): 338.

[3] Hatch, Edwin. The Organization of the Early Christian Churches: Eight Lectures Delivered before the University of Oxford, in the Year 1880, on the Foundation of the Late Rev. John Bampton. London: Longmans Green, 1901. 37, n. 26.

[4] Hatch, Ed. The Organization, 37, n. 26.

[5] Corpus inscriptionumGraecarum, Volume 2. Berlin, 1853. Pars VII, №1800.

[6] იხ. იქვე, ParsXIV, №3037.